Những văn nghệ sĩ tiêu biểu trong buổi đầu xây dựng nhà nước dân chủ nhân dân

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, lịch sử dân tộc sang trang mới và đồng thời mở ra một hành trình đặc biệt: hành trình kiến thiết nhà nước dân chủ nhân dân. Trong thời điểm ấy, nhiều văn nghệ sĩ - những con người sống bằng rung động và lý tưởng - đã không đứng ngoài cuộc. Họ dâng hiến cho chính quyền cách mạng non trẻ không chỉ tài năng, trí tuệ mà còn cả tinh thần lãng mạn cách mạng và niềm tin sắt son vào tương lai đất nước.

Ngay trong Đại hội đại biểu quốc dân (họp ngày 16/8/1945 tại Tân Trào) - sự kiện được xem như “Hội nghị Diên Hồng” đầu tiên của thời đại mới, các văn nghệ sĩ đã sớm có mặt trong hàng ngũ những người gánh vác trọng trách dựng nên chính quyền cách mạng. Nhà thơ Cù Huy Cận và nhà văn Nguyễn Đình Thi là hai thành viên trẻ tuổi nhất của Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu. Tại Đại hội Tân Trào, nhà văn Nguyễn Đình Thi được mời trình bày báo cáo về văn hóa.

Kỳ họp thứ nhất, Quốc hội khóa I tại Nhà hát Lớn Hà Nội. Ảnh tư liệu

Ngày 30/8/1945, nhà thơ Cù Huy Cận tham gia phái đoàn Chính phủ lâm thời (gồm Nguyễn Lương Bằng, Trần Huy Liệu và Cù Huy Cận) có mặt tại kinh đô Huế, chấp nhận sự thoái vị của vua Bảo Đại và nhận ấn, kiếm của nhà vua giao nộp cho Chính phủ cách mạng trước sự chứng kiến của hàng vạn đồng bào Thừa Thiên - Huế.

Những sự kiện lịch sử nói trên không chỉ là sự ghi nhận năng lực và lòng nhiệt huyết của các trí thức, văn nghệ sĩ trẻ tuổi mà còn cho thấy tinh thần trọng dụng nhân tài của chính quyền cách mạng ngay từ buổi ban đầu xây dựng nhà nước dân chủ nhân dân. Sự tham gia của họ mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc: đó là sự kết nối giữa văn hóa và chính trị, giữa cảm hứng nghệ thuật và trách nhiệm công dân. Bởi lẽ, dựng nước không chỉ là câu chuyện của vũ khí hay kinh tế, mà còn là câu chuyện của tinh thần, của lý tưởng và của những giá trị văn hóa làm nên sức mạnh nội sinh của dân tộc.

Khi Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời ngày 25/8/1945, những văn nghệ sĩ trẻ ấy tiếp tục đảm nhiệm nhiều trọng trách. Nhà thơ Cù Huy Cận được giữ chức Bộ trưởng không giữ bộ nào - một vị trí quan trọng trong nội các, thể hiện niềm tin của Chủ tịch Hồ Chí Minh vào năng lực và nhân cách của ông. Tháng 12/1945, ông là Thanh tra đặc biệt của Chính phủ Cách mạng lâm thời. Ngày 1/1/1946, khi Chính phủ Liên hiệp lâm thời được thành lập, Cù Huy Cận chính thức trở thành Bộ trưởng Bộ Canh nông - lĩnh vực then chốt của một đất nước có nền kinh tế nông nghiệp là chủ yếu.

Có thể nói, việc một nhà thơ gánh trách nhiệm về nông nghiệp không hề mâu thuẫn, bởi ở một thời đại mà “việc nước là việc chung”, mọi trí thức đều sẵn sàng dấn thân vào bất cứ lĩnh vực nào Tổ quốc cần. Đó cũng là minh chứng cho suy nghĩ rất mới của nhà nước non trẻ: văn nghệ sĩ không chỉ là người sáng tạo nghệ thuật, mà còn là lực lượng kiến thiết đời sống mới, kiến tạo tinh thần quốc gia.

Quốc hội khóa I - cơ quan quyền lực cao nhất của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa - cũng mang dấu ấn sâu đậm của văn nghệ sĩ. Trong số hơn 300 đại biểu, có sự hiện diện của nhiều tên tuổi lớn trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật như Đặng Thai Mai, Huy Cận, Nguyễn Đình Thi, Trần Huy Liệu, Phạm Ngọc Thạch, Nguyễn Văn Tố, Hoàng Đạo Thúy, Huỳnh Tấn Phát...

Nhà văn Đặng Thai Mai, một trí thức lớn, nhà phê bình văn học uy tín được mời tham gia Chính phủ Liên hiệp kháng chiến, giữ chức Bộ trưởng Bộ Giáo dục. Đó là lựa chọn sáng suốt: sự nghiệp giáo dục cần một tầm nhìn văn hóa và một trái tim nhân văn - điều mà Đặng Thai Mai hội đủ. Chính ông đã góp phần đặt nền tảng cho tư tưởng giáo dục khai phóng và khoa học trong thời kỳ đầu của nền giáo dục cách mạng. Trước đó, ông là một trong 7 thành viên của Ủy ban dự thảo Hiến pháp được thành lập theo Sắc lệnh số 34 SL ngày 20/9/1945.

Kỳ họp thứ hai Quốc hội khóa I (28/10/1946 - 9/11/1946) bầu Ban Thường trực Quốc hội gồm 18 thành viên, trong đó có nhà văn Nguyễn Đình Thi. Ông kiêm luôn chức Thư ký Quốc hội (lúc đó chưa có chức Tổng Thư ký) khi mới 22 tuổi - một vị trí đòi hỏi sự sắc sảo, trí tuệ và bản lĩnh.

Nhà thơ Huy Cận.

Ban dự thảo Hiến pháp do Quốc hội khóa I bầu ra - nơi kiến tạo bộ luật nền tảng của quốc gia - cũng có sự góp mặt của Cù Huy Cận và Nguyễn Đình Thi. Đây là minh chứng rõ ràng nhất cho vai trò của giới văn nghệ sĩ: họ không chỉ làm nên những áng văn chương mà còn góp phần viết nên văn kiện quan trọng bậc nhất của quốc gia.

Nhìn lại buổi đầu dựng nước, ta thấy sự hiện diện của văn nghệ sĩ trong hàng ngũ lãnh đạo đất nước không phải là ngoại lệ mà là một thực tế tự nhiên. Bởi trong những ngày đầu đầy gian khó ấy, tinh thần dân tộc, trí tuệ và lòng yêu nước là tiêu chuẩn cao nhất. Và văn nghệ sĩ - những người sống bằng lý tưởng và khao khát tự do - đã trở thành lực lượng xung kích trên mặt trận văn hóa và chính trị.

Vai trò của họ cũng gợi cho chúng ta một suy ngẫm: đất nước muốn đi xa thì phải được xây dựng trên nền tảng văn hóa, trên tinh thần nhân văn và trí tuệ. Việc các nhà thơ, nhà văn gánh vác trọng trách quốc gia không chỉ làm giàu đẹp thêm lịch sử mà còn là bài học về giá trị của tri thức, của văn hóa trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước.

Nhìn lại 80 năm ra đời và phát triển của nhà nước cách mạng, chúng ta càng trân trọng hơn những đóng góp của thế hệ văn nghệ sĩ trong buổi đầu khai lập chế độ - những con người đã đi từ trang viết đến nghị trường, từ thi ca đến chính sự - và cùng chung tay đặt những viên gạch đầu tiên cho nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, nền tảng của Việt Nam hôm nay.

Nguyễn Duy Xuân