Nhớ nhà thơ Giang Nam

Đó là một đêm khá lạnh năm 1970, trên căn gác ngôi nhà số 42 đường Võ Tánh (nay là Bùi Thị Xuân, phường 2, TP. Đà Lạt), tôi đang sắp xếp bài vở chuẩn bị in tập tuyển thơ nhiều tác giả kịp phục vụ Đại hội Sinh viên Phật tử Đà Lạt nhiệm kỳ mới thì anh Chủ tịch Sinh viên Phật tử Đại học Đà Lạt vượt giới nghiêm từ chùa Linh Sơn bí mật đem về bản chép tay bài thơ “Quê hương” của tác giả Giang Nam.

Anh bảo đây là nhà thơ kháng chiến phải đăng ngay vào tuyển thơ “Việt Nam dân tộc anh hùng” mình đang xuất bản mới được.

Tâm trạng tôi lúc ấy vừa thích thú lại vừa hồi hộp. Thích thú là lần đầu được đọc tác phẩm của nhà thơ đi kháng chiến đã cho tôi những rung động rạo rực mới lạ mà trước giờ chưa gặp, nhưng cũng hồi hộp lo nhỡ trong lúc đang đánh máy bài thơ lên giấy in mà bị mật vụ đánh hơi phát hiện ập vào coi như nguy to, vì chung quanh khu vực tôi ở lúc ấy đa số là nhà ở của nhiều quan chức của chính quyền Sài Gòn nơi thành phố cao nguyên này.

Nhà thơ Giang Nam (1929 - 2023). Ảnh: TN

Sự quyến rũ thơ kháng chiến Giang Nam như có ái lực thôi thúc anh em chúng tôi kỳ công chép bài “Nghe em vào đại học” từ chương trình thơ trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam để đăng trong tập san “Tin Tưởng” của sinh viên Phật tử Đà Lạt số chủ đề “Đồng bào ta một lòng đuổi Mỹ” sau đó. Những sáng tác của Giang Nam cùng nhiều thơ nhạc các văn nghệ sĩ cách mạng hồi ấy lén nghe trong vùng địch tôi có cảm giác rất linh hiển; thậm chí trong trí tưởng tượng có phần ngô nghê đáng yêu rằng, nghệ sĩ cách mạng như những hiệp sĩ thời xưa thoắt ẩn thoắt hiện, nay đây mai đó, diệt gian trừ bạo, cứu nhân độ thế… Từ đó mỗi khi phát hiện thơ Giang Nam ở đâu tôi bằng mọi cách tìm đọc cho kỳ được, nhất là lén nghe các chương trình tiếng thơ trên Đài Tiếng nói Việt Nam và Đài Phát thanh Giải phóng. Do vậy, những sáng tác của tôi thời kỳ này sớm bước sang lối rẽ dấn thân đối mặt cuộc chiến và bày tỏ thái độ trước thực trạng đất nước mà báo chí đối lập chế độ cũ trước đây như: Đối Diện, Tin Sáng, Tin Tưởng, Tự Quyết, Trình Bày… thường đăng tải.

Sau ngày đất nước thống nhất, tôi mới có dịp gặp nhà thơ Giang Nam tại TP. Nha Trang. Nhà thơ có vóc người trung bình nhưng ẩn chứa nét phong trần với gương mặt sáng, dễ thân thiện. Hôm đó, ông nói chuyện với các giới công chúng tỉnh Phú Khánh sau chuyến đi thực tế ở khu vực Khmer Đỏ vừa tràn qua gây tội ác đối với đồng bào ta tại nhiều tỉnh biên giới Tây Nam. Trong khi nhà thơ kể lại những điều mắt thấy tai nghe về những bạo tàn, thương đau, tang tóc dân mình phải gánh chịu, thi thoảng giọng nói ông chùng xuống nghèn nghẹn, thỉnh thoảng ông lại gỡ kính mắt ra lau vì nhòe lệ.

Sau này nhà thơ Giang Nam về làm Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Phú Khánh (gồm Phú Yên và Khánh Hòa) thì tôi có dịp tiếp xúc nhiều hơn với ông. Khi thì được nghe nhà thơ kể về đời sống gian lao, khó khăn, nguy hiểm của văn nghệ sĩ nơi chiến trường, lúc thì nói đến cách chọn đề tài để viết… Hầu hết sáng tác của ông đều bắt nguồn từ hiện thực; có lúc như tự truyện (bài “Quê hương”), có lúc như khát vọng (bài “Nghe em vào đại học”), nhiều khi thơ ông trở thành bản cáo trạng đanh thép đối với kẻ thù.

Hòa bình lập lại, mạch thơ Giang Nam thêm phần cảm thông, chia sẻ với bao hoàn cảnh thiệt thòi; thậm chí khoan dung với kẻ lạc đường, độ lượng với số phận những phụ nữ lỡ lầm như trong bài lục bát ông sáng tác khi đến thăm Trại phục hồi nhân phẩm Đồng Găng. Cả đời làm cách mạng, Giang Nam lúc nào cũng nghĩ đến chữ tâm, chữ đức. Ông chia sẻ: “Thi ca cũng cần phải có đạo đức, ngày xưa chúng tôi làm thơ để phục vụ cho cái chân - thiện - mỹ, ngày nay cũng thế… Làm văn nghệ, lãnh đạo văn nghệ là phải phát hiện ra cái mới, phải đi tìm, nuôi dưỡng và bảo vệ những người sáng tạo đích thực, chứ không phải đến ngồi tán gẫu cho sướng rồi hưởng lương, rồi đấu đá, thế thì buồn lắm…”.

Tôi nhớ có lần vào cuối những năm 1970 đầu những năm 1980, phương tiện đi lại còn khó khăn, cảnh tàu xe căng thẳng nhốn nháo, nhà thơ Giang Nam đem tập bản thảo vào cho nhà in ở TP. Hồ Chí Minh. Bản thảo đựng trong cặp táp dày cộp, kẻ cắp trên tàu hỏa tưởng ông cán bộ này mang nhiều tiền, nhân cơ hội xô đẩy chen lấn đã rạch cặp xách nhà thơ lấy trộm. Khi xuống tàu mới biết cặp táp bị rạch và cuốn bản thảo bị mất, Giang Nam cứ bần thần tiếc nuối hơn cả mất tiền!

Những văn nghệ sĩ thời kháng chiến đã lần lượt lãng du vào cõi vĩnh hằng. Năm 2024 này cũng tròn năm nhà thơ Giang Nam ra đi. Tôi nhớ ông, một nghệ sĩ đàn anh dâng cả đời thơ cho kháng chiến. Ông là người tạo ấn tượng mạnh mẽ trong tôi về hình ảnh người nghệ sĩ chân thành, hết mình vì Tổ quốc và nhân dân.

Nguyễn Tường Văn