Khả năng lặn như "như cá" của người Bajau dưới góc nhìn khoa học

Tộc người Bajau ở Indonesia từ lâu đã nổi tiếng về khả năng bơi lặn lâu như người cá, thậm chí có người đạt kỷ lục lặn dài hơi tới 13 phút.

Do đặc thù cuộc sống nên tộc người Bajau từ lâu đã nổi tiếng về khả năng bơi lội không khác gì rái cá. Đây là hình thức tự tiến hóa để phù hợp với môi trường sống trên biển. Các nhà khoa học phát hiện thấy lá lách của người Bajau to hơn 50% người bình thường, giúp họ có thể lặn sâu tới 60-70 mét nước mà không gặp bất kỳ trở ngại nào. Thậm chí có người lặn 13 phút liên tục không cần bình dưỡng khí, điều mà những người bình thường không thể làm được. Họ chỉ cần những chiếc giáo dài, kính bơi và mấy quả tạ để chìm xuống nước săn bắt hải sản.

Tạp chí Cell trung tuần tháng 4-2018 đã đăng tải nghiên cứu dài kỳ của  nhóm chuyên gia ở Đại học California (Mỹ) và Copenhagen (Đan Mạch) về khả năng lặn đặc biệt của tộc người Bajau. Nghiên cứu phát hiện thấy khả năng sống dưới nước của người Bajau là nhờ kết quả di truyền qua nhiều thế hệ. Đây là những tiến hóa mang tính “biện chứng” của loài người nói chung nhằm tồn tại trong môi trường khắc nghiệt. Theo nghiên cứu, biển cả là nhà đối với người Bajau, nên khả năng “thở bằng mang” như cá là điều có cơ sở. Tộc người Bajau có lịch sử hơn 1.000 năm tồn tại bằng nghề săn bắt thủy hải sản, lặn ngụp dưới nước nên họ phải giỏi hơn tộc người săn bắn trên đất liền.

Bajau – tộc người “du mục biển”.

Khi thực hiện nghiên cứu, nữ tiến sĩ Melissa Ilardo ở Đại học Copenhagen (UoC) đã đến các làng chài của người Bajau ở bán đảo Central Sulawesi, trực tiếp tuyển dụng 43 người Bajau và 33 người Saluan nhằm tìm hiểu tường tận cơ chế sinh học và hoạt động gen của cơ thể. Bà Ilardo đã đo kích thước lá lách của những người này bằng máy siêu âm và lấy mẫu nước bọt để giải mã gen. Sở dĩ, Melissa Ilardo quan tâm đến lá lách vì nó là bộ phận khá lớn của động vật có vú lặn biển. Kết quả, bà phát hiện thấy lá lách của người Bajau lớn hơn khoảng 50% so với người Saluan, kết quả này có tính đến giới tính, tuổi tác, cân nặng và chiều cao của mỗi cá thể. Tiếp theo, nhóm đề tài đã so sánh trình tự bộ gen của những người Bajau và Saluan với những người Hán Trung Quốc, nhóm đối chứng không hề liên quan. Quét các biến thể, xác định 25 đa hình duy nhất đại diện cho bộ gen Bajau. Qua đó cho thấy, hệ gen của nhóm người Bajau và Saluan có sự chọn lọc tự nhiên. Các nhà nghiên cứu đã tạo ra một hệ phả sinh loài và dự đoán người Bajau và Saluans phân tách cách đây chừng 15.000 năm về trước, các biến thể di truyền của tộc Bajau rất độc đáo và tiến hóa trong suốt quá trình phân kỳ nói trên.

Tộc người Bajau có khả năng lặn săn bắt hải sản.

Đặc biệt, tiến sĩ Melissa Ilardo đã xác định được một lượng lớn các gen của người Bajau giúp họ thích nghi với cuộc sống đại dương, đặc biệt là gen PDE10A, chi phối việc sản xuất ra hormone tuyến giáp, tác động đến kích thước của lá lách. "Tộc người Bajau đã trải qua một quá trình biến đổi thích nghi nhanh, trong đó  hormone tuyến giáp của họ đã tăng lên rõ rệt làm cho kích thước lá lách to ra. Nó giống như ở loài chuột, khi biến đổi di truyền để chuột không còn hormone tuyến giáp T4 thì kích thước lá lách của loài gặm nhấm này cũng giảm đi rõ rệt”, nữ tiến sĩ Melissa Ilardo kết luận. Ngoài ra, nhóm đề tài còn tìm thấy một biến thể kề cạnh gen BDKRB2, gen duy nhất trước đây được tìm thấy có liên quan đến khả năng lặn của con người nhưng không liên quan đến lá lách. Điều này thực sự là một thách thức mới về tiến hóa mà các nhà khoa học muốn khám phá tiếp theo. Cũng trong nghiên cứu, nhóm đề tài đã tính toán được với lách to, người Bajau có thể cung cấp thêm cho cơ thể khoảng 10% lượng tế bào máu bổ sung cho cơ chế tuần hoàn so với những người có lách bình thường.

Nghiên cứu trên giúp chúng ta hiểu rõ thêm về cơ chế tiến hóa, đồng thời giúp con người hiểu sâu về mối tương tác giữa di truyền và sinh lý. Tương lai, sẽ có nhiều hướng nghiên cứu mới để giúp y học tìm ra liệu pháp điều trị bệnh thiếu oxy mô cấp tính, tức oxy trong các mô của cơ thể bị tụt nhanh, như trong trường hợp ngưng thở khi ngủ hoặc bệnh tim phổi và nhiều chứng bệnh nan y khác liên quan đến hô hấp.

Nguyễn Khắc

(Dịch từ Scientist- 4/2018)