Nhịp chiêng trẻ ngày càng mở rộng

Cộng đồng, xã hội quan tâm

Sau khi Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO vinh danh vào cuối năm 2005, Đắk Lắk đã nỗ lực xây dựng và triển khai Đề án “Bảo tồn, phát huy Di sản Không gian Văn hóa Cồng chiêng” qua ba giai đoạn liên tục (2007 – 2010; 2011 – 2015; 2016 – 2020) với nhiều nội dung hoạt động đa dạng và phong phú. Trong đó việc truyền dạy kiến thức, kỹ năng diễn tấu cồng chiêng cho lớp trẻ được chú trọng, đầu tư thích đáng.

Ngày 30-8-2016, HĐND tỉnh đã ban hành Nghị quyết số 05/2016/NQ-HĐND về "Bảo tồn, phát huy văn hóa cồng chiêng giai đoạn 2016 – 2020" với tổng kinh phí thực hiện là 10 tỷ 250 triệu đồng, trong đó ngân sách tỉnh gần 9 tỷ đồng, còn lại là nguồn kinh phí từ xã hội hóa. Nghị quyết đề ra những mục tiêu cụ thể như: cấp trang phục và hỗ trợ kinh phí cho 75 đội chiêng, đội văn nghệ có nhiều đóng góp trong công tác bảo tồn, phát huy văn hóa cồng chiêng; phấn đấu có trên 70% buôn đồng bào các dân tộc thiểu số tại chỗ trên địa bàn tỉnh có cồng chiêng; hoàn thành nội dung về thống kê, sưu tầm các bài chiêng cổ, số lượng nghệ nhân truyền dạy, số lượng cồng chiêng; 100% các huyện, thị xã và thành phố được tổ chức các lớp truyền dạy về cách đánh cồng chiêng và chỉnh chiêng; 100% số trường dân tộc nội trú trên địa bàn tỉnh được phổ biến kiến thức và tổ chức sinh hoạt ngoại khóa về văn hóa cồng chiêng...

Đội chiêng trẻ xã Dray Bhăng, huyện Cư Kuin. Ảnh: H. Gia

Đến nay, mục tiêu đặt ra đã cơ bản đạt được, đặc biệt là việc truyền dạy cồng chiêng cho lớp trẻ thật sự được đẩy mạnh, tạo chuyển biến rõ nét trong nhận thức và trách nhiệm của các cộng đồng dân tộc thiểu số tại chỗ. Được biết, trên 609 buôn làng người Êđê, M’nông, Jrai, Sê đăng… hiện có gần 340 đội chiêng trẻ được các nghệ nhân lớn tuổi truyền thụ - tính ra, bình quân cứ hai buôn làng thì có một đội chiêng trẻ. Ông Lê Ngọc Quế, Trưởng Phòng Quản lý di sản (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đánh giá, đây là nỗ lực rất lớn về mặt thời gian, công sức cũng như kinh phí của chính quyền địa phương và đồng bào các dân tộc thiểu số tại chỗ trên địa bàn tỉnh vì mục tiêu bảo tồn, phát huy di sản văn hóa cồng chiêng Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung.

Có thể nói thành quả gặt hái được từ nỗ lực trên là hết sức đáng ghi nhận, bởi qua khảo sát, đánh giá mới đây của ngành văn hóa 15 huyện, thị xã và thành phố thì hầu hết các đội chiêng trẻ đã nắm bắt, trình diễn khá nhuần nhuyễn một số điệu chiêng, bài chiêng (cổ cũng như mới) được cha ông họ sáng tạo từ trước đến nay. Không ít đội chiêng trẻ tiêu biểu ở các huyện Cư M’gar, Krông Ana, Cư Kuin, Krông Năng, Krông Bông, Krông Pắc, Krông  Búk, thị xã Buôn Hồ và TP. Buôn Ma Thuột… đã gặt hái thành công tại các kỳ liên hoan, hội diễn và giao lưu văn hóa cồng chiêng các cấp được tổ chức thường niên, hoặc định kỳ trên địa bàn tỉnh cũng như khu vực miền Trung - Tây Nguyên.

Hơn thế, từ chương trình (đề án) bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa cồng chiêng ở đây đã xuất hiện ngày càng nhiều gương mặt trẻ, đóng vai trò “hạt nhân” tại các buôn làng, góp phần thúc đẩy công cuộc trên thêm hiệu quả và bền vững. Ví như Y Thu Êban (buôn Bông, xã Cư Êbur), Y Típ Byă (buôn Akô Dhông, phường Tân Lợi), Y Buôn Kbuôr (buôn Kô Tam, xã Ea Tu) của TP. Buôn Ma Thuột; Y Yáp Mlô (buôn Tring 2, thị xã Buôn Hồ) hay Y Sar A Drơng (buôn T’ria, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar)… không những được coi là linh hồn của đội chiêng trẻ trong buôn làng, mà còn là thủ lĩnh của các nhóm chuyên biểu diễn văn hóa - văn nghệ phục vụ du khách đến tìm hiểu, trải nghiệm vốn di sản của ông cha mình để có thêm thu nhập, cải thiện đời sống cho gia đình.

Còn đôi điều băn khoăn     

Phải công nhận rằng sự kế thừa vốn văn hóa của cha ông họ để lại đã quá rõ ràng thông qua hoạt động biểu diễn cồng chiêng tại các kỳ lễ hội, liên hoan hay các điểm du lịch trên địa bàn. Tuy nhiên, có điều khiến nhiều nghệ nhân lớn tuổi cũng như các nhà quản lý, nghiên cứu văn hóa băn khoăn là vì sao lại có tình trạng các đội chiêng trẻ hoạt động không thường xuyên, bấp bênh và hay đứt gãy trong thời gian nhất định tại các buôn làng?

Nghệ nhân truyền dạy cồng chiêng cho thiếu niên buôn Ea Bông, xã Cư Êbur, TP. Buôn Ma Thuột.

Nghệ nhân Ưu tú Y Biong (buôn Akô Dhông) và nghệ nhân Y Thim Byă (buôn Bông) có chung nhận xét rằng, những hạn chế trên là do trong quá trình thực hiện, chúng ta đã không chú trọng đến tính chất, cấu trúc và tổ chức xã hội cổ truyền của các cộng đồng dân tộc thiểu số ở đây. Bắt đầu từ chỗ, khi được truyền thụ cồng chiêng thì các em thường ở độ tuổi 13 – 18, sau khi trưởng thành và lấy vợ thì buộc phải chuyển cư theo tập tục của chế độ mẫu hệ, tức là người con trai phải về ở nhà bố mẹ vợ suốt đời - và chính sự chuyển cư theo tập tục ấy đã khiến hầu hết thanh thiếu niên (trước đó đã được học chiêng) trở nên bỡ ngỡ trước hoàn cảnh, môi trường sinh sống mới.

Ở đó, một mặt họ khó hòa nhập với đội chiêng tại chỗ, mặt khác lại bị chia cách với đội chiêng cũ, khiến mối dây liên hệ bền chặt nhằm tái hiện đời sống cồng chiêng trẻ trong các buôn làng trở nên lỏng lẻo. Vì thế nên thay đổi hình thức tập hợp, truyền dạy cồng chiêng cho lớp trẻ phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh xã hội của các tộc người tại chỗ.

Theo những nghệ nhân lớn tuổi và am hiểu đời sống của bà con, thay vì ngành văn hóa đứng ra mở lớp và mời nghệ nhân đến truyền dạy cồng chiêng cho con em mình trên một địa bàn nào đó, thì nên trao quyền ấy cho một dòng họ, đính kèm với hệ giá trị văn hóa do dòng họ đó tạo ra. Bởi lẽ, về diễn tấu cồng chiêng (nhất là chiêng nghi lễ, tín ngưỡng), dòng họ nào cũng có những quy định riêng, người ngoài không dễ gì nắm bắt được nên truyền dạy chiêng theo cách này chắc chắn sẽ đạt hiệu quả hơn nhiều. Dù có rời khỏi buôn làng, cộng đồng mình để đến nơi khác, nhưng khi gặp người cùng dòng họ thì các cháu, các em vẫn dễ dàng hòa nhập với tiếng chiêng quen thuộc.