Đền thờ Cao Sơn Đại Vương trên vùng Đất Tổ

Đến nay, khi nói về niên đại của đền Thượng, không có tài liệu ghi chép về thời điểm dựng đền. Vì vậy, người dân quanh vùng Đan Thượng, Đan Hà (huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ) chỉ nhớ thời điểm phục dựng ngôi đền, ước chừng đền Thượng có niên đại vài trăm năm. Tên của đền Thượng được khắc bằng bốn chữ Nho ở chính giữa cửa đền là “Thượng Đẳng linh từ”. Dấu thời gian và rêu phủ đã làm mờ dòng chữ nhưng trong tâm thức của cư dân nơi đây, đền Thượng chính là nơi thờ Cao Sơn Đại Vương. Theo truyền thuyết Hùng Vương, Cao Sơn và em ruột ông là Quý Minh, là nhân vật huyền thoại đời Hùng Vương thứ 18.

Kiến trúc độc đáo của Đền Thượng.

Đền Thượng được xây dựng với kiến trúc khá đặc biệt. Phía trước, bên tả, bên hữu đều không có tường, không có cửa, chỉ có một bức hồi ở phía chính giữa, trong cùng, phần tựa lưng vào núi đồi. Xưa kia, đền Thượng làm bằng gỗ trắc, dựng 5 gian dọc, lợp lá cọ. Đến năm Minh Mạng thứ 13 (1833) thì đền được lợp ngói, lát gạch, làm sân, cổng, khang trang (tư liệu ghi). Đền gồm hai mái lợp bằng ngói đỏ, được nâng bởi hai hàng cột gỗ sơn đỏ chạy song song từ cửa vào tận phía hậu cung, mỗi bên 12 cột, tổng 24 cột gỗ. Trên đỉnh cột, phần tiếp giáp với xà và mái đều có đầu rồng được chạm khắc tinh xảo. Đền Thượng nhìn ra hướng chính Đông, phía trước là cánh đồng không gian thoáng đãng, rộng mở; phía tả là đồi núi nhấp nhô, trùng điệp, phía hữu là cánh đồng lúa và dòng sông Thao cuộn chảy. Đây là địa thế sơn thủy đắc địa được các bậc cao niên xưa lựa chọn để làm địa điểm dựng đền. Địa điểm đền cũng khá đặc biệt bởi xưa kia là chính giữa giáp ranh giữa địa giới khu 7, xã Đan Hà và khu 2, xã Đan Thượng. Đặc điểm này là nguyên do để cả hai làng Đan Hà và Đan Thượng cùng tổ chức lễ hội hằng năm.

Không gian thờ tự của đền Thượng được bài trí phía trong cùng. Ban thờ phía trên có ba bát hương, chính giữa thờ ngài Cao Sơn, bát hương bên tả thờ thất vị, võ tướng, bát hương bên hữu thờ nhất vị. Ban thờ phía dưới có một bát hương công đồng. Trong cung cấm có tượng ngài Cao Sơn Đại Vương được tạc bằng gỗ, phía trước có đôi rồng chầu, bên trên có hai chữ thếp vàng “Thiện Đức”. Phía hữu có ban thờ ngài bản cảnh Thành hoàng làng Đan Hà, có một pho tượng cổ bằng gỗ. Trước đây ngài được thờ ở đình Trắng làng Đan Hà nhưng sau này đình bị xuống cấp nên nhân dân rước ngài về thờ ở đền Thượng. Ở hai bên tả, hữu bức tường có phù điêu ngũ hổ và ban thờ. Trong đền có hai quả chuông đồng và một trống cái để phục vụ cho các nghi lễ, tín ngưỡng tại đền.

Xưa kia đền Thượng được các triều vua ban nhiều đạo sắc như sắc phong vào thời Tự Đức năm thứ 6 (1853), Tự Đức năm thứ 33 (1880), Đồng Khánh năm thứ 2 (1886), Duy Tân năm thứ 3 (1909) và Khải Định năm thứ 9 (1924). Nhưng do chiến tranh, hỏa hoạn nên đến nay không còn giữ được.

Lễ hội của đền Thượng được tổ chức vào ngày mùng 7 tháng Giêng hằng năm. Theo truyền thống từ xa xưa, cả hai vùng Đan Hà và Đan Thượng cùng đồng lòng tổ chức lễ hội. Ngoài ngày lễ chính, trong năm đền Thượng còn có các lễ như lễ xuân thu nhị kỳ vào ngày mùng 10-2 và mùng 10-8 âm lịch hằng năm, lễ đóng cửa rừng vào 25 tháng Chạp hằng năm.