Mê đắm kiến trúc dân gian Tây Nguyên

Nhiều lần tôi đã ngẩn ngơ, mê đắm trước những công trình kiến trúc ở vùng đất Tây Nguyên: công trình Tòa Giám mục ở TP. Buôn Ma Thuột hay khu vườn tượng nhà mồ ở Buôn Đôn; những ngôi nhà tổ chim ở Đắk Rlấp (Đắk Nông), những ngôi nhà rông ở Kon Chro (Gia Lai), Kon Rẫy (Kon Tum)… Những kiến trúc dân gian ấy hiện lên vẻ đẹp quyến rũ rất khó cắt nghĩa.

Kiến trúc là mảng văn hóa vật thể của các dân tộc. Nhưng qua đó, người ta có thể nhìn ra thế giới tinh thần, chiều sâu và bề dày văn hóa của các dân tộc.

Đành rằng, nghệ thuật kiến trúc dân gian thì mỗi vùng miền mỗi kiểu nhưng đậm đặc nhất theo tôi vẫn là Tây Nguyên. Là bởi Tây Nguyên vốn cộng cư nhiều dân tộc anh em, mỗi dân tộc lại chia ra nhiều nhánh. Theo đó, từ mẫu số kiến trúc chung sinh sôi, nảy nở, hình thành các kiểu dáng kiến trúc vừa giống nhau vừa khác nhau và tất cả đều đẹp trong sự thống nhất mà đa dạng.

Kiến trúc nhà rông và nhà ở của người Ba Na những năm 1960. Ảnh: Daniel Léger

Trong loại hình kiến trúc dân gian, quan trọng nhất là ngôi nhà. Nhưng Tây Nguyên khác nhiều vùng miền khác bởi có nhiều loại hình nhà: nhà ở, nhà sinh hoạt cộng đồng (tạm gọi), nhà mồ và nhà kho.

Trước hết, nói về nhà ở. Người M’nông phía Nam Tây Nguyên có nhà ở hình tổ chim như đã nói. Nhà này còn có tên là nhà tò vò bởi chỉ có một lối ra, vào. Nhà lợp tranh, nếu nhìn từ trên cao có hình dáng tổ chim úp ngược hay tổ tò vò. Vách nhà tứ phía được đan dựng từ cây rừng, tre và lợp tranh nên mùa hè mát và mùa đông thì lại ấm. Người Êđê có nhà sàn, cầu thang đẽo từ thân gỗ với biểu tượng phồn thực độc đáo. Nam Tây Nguyên, các dân tộc anh em Ba Na, J’rai, Xê Đăng… cũng có những kiểu thức nhà sàn khác nhau, đẹp và gắn bó với thiên nhiên.

Nhà sinh hoạt cộng đồng là cách nói hiện đại và trên văn bản hành chính, trên thực thế đây là ngôi nhà chung của buôn làng, là nơi diễn ra những nghi lễ đặc biệt trong đời sống của cộng đồng. Đặc sắc nhất của không gian văn hóa này chính là ngôi nhà rông của các dân tộc phía Bắc Tây Nguyên. Hình ảnh những mái nhà rông như cánh chim đại bàng hay như lưỡi rìu tạc vào trời xanh, vừa hùng vĩ vừa lãng mạn, chất chứa tính thiêng truyền đời cho các thế hệ. Sau này nhiều nhà rông đã tôn hóa, bê tông hóa… làm mất đi rất nhiều vẻ đẹp của kiến trúc được xem là cổ xưa nhất ở các buôn làng.

Tượng nhà mồ. Ảnh: Nguyễn Gia

Nhà mồ là không gian tâm linh huyền bí thể hiện sâu sắc thế giới quan, nhân sinh quan của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Là dấu gạch nối giữa thế giới người sống và người đã khuất. Thật ra, nhà mồ không phải là kiến trúc duy nhất có ở vùng cao nguyên. Nhà mồ được trang trí bằng những bức họa khắc mô tả hiện thực sinh động của đời sống và trong số đó, tượng nhà mồ xứng đáng là những tác phẩm nghệ thuật dân gian đầy sức cuốn hút. Nói không ngoa rằng, những ai từng lạc bước chân vào khu nhà mồ ở Tây Nguyên sẽ đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác để rồi tự hỏi, làm cách nào chỉ bằng rìu, rựa với thân cây rừng, người nghệ sĩ dân gian vô danh có thể tạo tác ra các bức tượng mê hoặc đến thế.

Cuối cùng là nhà kho. Nhà kho thì đa phần nằm ở phía Bắc Tây Nguyên, trên địa bàn hai tỉnh Gia Lai và Kon Tum – địa bàn cư trú của các dân tộc bản địa như Xê Đăng, Giẻ Triêng, Brâu… Ai lần đầu lên đây cũng ngạc nhiên, ví như cung đường đèo Violac nối tỉnh Kon Tum với tỉnh Quảng Ngãi. Hai bên con đường này có nhiều nương rẫy nối tiếp nhau, mỗi nương rẫy hiện ra một mái nhà kho xinh xắn. Nhà kho giống như nhà sàn nhưng mô hình bị thu nhỏ, tuy nhiên cũng có mái lợp và chiếc cầu thang be bé. Nhà kho không phải để ở mà là nơi các gia đình cất giữ chủ yếu những hạt giống tốt cho mùa sau. Ví như khi thu hoạch bắp, họ sẽ chọn những trái bắp mẩy hạt nhất để lại, phơi khô và cất giữ để làm giống. Vài nhà kho lớn hơn còn có chức năng cất giữ lương thực nếu sản lượng thu hoạch nhiều và nương rẫy ở quá xa nhà. Họ cất trữ và dùng dần cho đến khi quay vòng giáp hạt sẽ dọn dẹp sạch sẽ đón mùa vụ mới..

Triều Nguyễn