Tây Nguyên kỳ thú qua đôi mắt trẻ thơ

Gắn bó với mảnh đất và con người Tây Nguyên từ những năm 1980, Nguyễn Hồng Chiến có vốn sống và hiểu biết phong phú về thiên nhiên, đời sống, văn hóa của đồng bào dân tộc bản địa và những đặc điểm tâm lý lứa tuổi thiếu nhi - những học sinh mà anh gắn bó suốt một thời làm giáo viên ở các buôn làng.

Vì thế, sáng tác của Hồng Chiến chủ yếu là các tác phẩm viết về thiếu nhi các dân tộc Tây Nguyên như: “Chuyện kể người đi săn”, “Bí mật của rừng thiêng”, “Bí mật của H Loan”, “Chuồn chuồn Ớt tìm mẹ”… Tháng 1/2025, nhà văn Hồng Chiến tiếp tục ra mắt bạn đọc nhỏ tuổi truyện vừa “Bên bếp lửa nhà dài” (NXB Kim Đồng, 2024).

“Bên bếp lửa nhà dài” gồm 18 phần, mỗi phần có tiêu đề riêng như một truyện ngắn nhưng các phần gắn kết liền mạch theo diễn biến trưởng thành của nhân vật chính H’Lê Na. H’Lê Na là một bé gái người Êđê, sinh ra bên bờ suối, lớn dần lên và thân thiết với Thạch Sơn - một thiếu nhi người Kinh.  H’Lê Na thông minh, khéo léo, trung thực, siêng năng và rất chăm ngoan. Tuy còn bé nhưng em đã có sự hiểu biết phong phú về thiên nhiên nhờ sự chỉ dạy của người thân, biết làm nhiều việc giúp đỡ cha mẹ và bạn bè. Trong quá trình sinh hoạt, lao động, vui chơi, học hành cùng bạn bè, H’Lê Na và Thạch Sơn đã trải nghiệm bao sự vật, sự việc mới lạ, kỳ thú của thiên nhiên, đời sống xã hội trên cao nguyên.

Đọc “Bên bếp lửa nhà dài”, bạn đọc, đặc biệt là các em thiếu nhi sẽ được mở ra trước mắt cả một thế giới mới lạ và hấp dẫn, với chim muông, côn trùng, thảo mộc, sông suối của đại ngàn Tây Nguyên hùng vĩ, những đặc điểm, tập tính của nhiều loại cây cối, thú rừng. Tác phẩm có nhiều khám khá, lý giải bằng hình tượng về những tập quán sinh hoạt, đời sống và luật tục của người Êđê trên cao nguyên Đắk Lắk, từ các món ẩm thực độc đáo đến cách lợp mái nhà bằng cỏ tranh rất đặc biệt và hình ảnh ngôi nhà dài của người Êđê. Hình ảnh hai chiếc cầu thang lên sàn nhà mang dấu ấn tín ngưỡng phồn thực; chiếc k’pan mang dáng dấp một con thuyền gợi nhớ cội nguồn xa xưa của bộ tộc, hay hình ảnh bếp lửa là trung tâm của sinh hoạt gia đình. Chuyện vượt cạn của người phụ nữ ở bên suối, sinh nở xong thì ăn một loại củ cây rừng trông như củ riềng, ăn xong người khoẻ như bình thường; người mẹ và trẻ sơ sinh tắm rửa ngay ở dòng nước suối mà không hề sợ ốm đau.

Những phong tục, lễ hội tín ngưỡng văn hóa của đồng bào được miêu tả khá sinh động như lễ cúng bến nước, lễ cúng Yàng xin được dọn rẫy chuẩn bị đất gieo mùa mới, cúng xin Yàng cho gieo hạt, cúng Yàng mừng lúa mới, ý nghĩa và hình thức lễ cúng bỏ mả… Sau lễ cúng là cảnh trai gái, người già, người trẻ cùng vít cần rượu chếnh choáng, nhảy múa theo tiếng chiêng và điệu ay ray dặt dìu tha thiết. Những hội thi như “Lên rẫy” nhằm tôn vinh người phụ nữ, hay việc aduôn truyền nghề hái lá thuốc cho người kế nghiệp… không chỉ được miêu tả sinh động mà còn có cả sự tích lâu đời liên quan được gợi ra một cách hấp dẫn. Tác phẩm không chỉ cung cấp nhiều hiểu biết, khám phá mới có giá trị nhận thức mà còn bồi dưỡng cho các em thiếu nhi những tình cảm trong sáng, tốt đẹp như tình bạn, tình cảm gia đình, thầy trò, tình yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống, ý thức đoàn kết và bảo vệ thiên nhiên.

Tác giả thường sử dụng lối kể ngôi thứ ba, tạo ra ý nghĩa khách quan cho câu chuyện. Cốt truyện được xây dựng chủ yếu theo mạch thời gian tuyến tính, một vài truyện có xen lẫn thời gian hoài niệm của nhân vật. Tình huống truyện khá hấp dẫn, có những tình tiết pha màu sắc huyền thoại làm cho câu chuyện mang vẻ đẹp huyền bí, lung linh, tạo sức lôi cuốn trí tưởng tượng của bạn đọc thiếu nhi. Nhân vật chính H’Lê Na và Thạch Sơn được xây dựng có sự phát triển tính cách đa dạng và hợp lý. Nghệ thuật miêu tả những bức tranh thiên nhiên và sinh hoạt xã hội rất sinh động. Lối kể chuyện bình dị, hồn nhiên, câu văn ngắn gọn và chuẩn mực, phù hợp với đặc điểm nhận thức của lứa tuổi thiếu nhi. Tuy nhiên, tác phẩm vẫn còn hạn chế là xây dựng nhân vật với diễn biến tâm lý còn sơ lược, nhân vật chủ yếu thể hiện bằng hành động nên thiếu chiều sâu.

Nhìn chung, “Bên bếp lửa nhà dài” là một sáng tác thành công của nhà văn Nguyễn Hồng Chiến, một đóng góp có ý nghĩa vào mảng văn học thiếu nhi các dân tộc miền núi Việt Nam nói chung, Đắk Lắk nói riêng.

Nguyễn Phương Hà