Đặc sắc lời hát ru của đồng bào Thái ở Sốp Cộp

Đối với người Thái ở huyện Sốp Cộp (tỉnh Sơn La), lời hát ru không đơn thuần là những câu hát ru trẻ nhỏ mà còn gắn liền với nghi lễ vòng đời của đứa trẻ. Có lẽ điều này lý giải vì sao những khúc hát ru lại có sức sống lâu bền trong đời sống của cộng đồng người Thái ở Sốp Cộp…

Ông Lò Minh Ón, Phó Chủ tịch Hội Khuyến học huyện Sốp Cộp - người được coi là “pho từ điển sống” về văn hóa Thái - trong nhiều năm qua đã bền bỉ sưu tầm, lưu giữ những câu hát ru của đồng bào Thái nơi đây. Ông Lò Minh Ón cho biết: Theo từng thời kỳ, từ khi còn là thai nhi đến lúc trẻ ra đời và cho đến khi lên 6 tuổi, người Thái đều có những bài hát ru ứng với vòng đời phát triển của trẻ. Ngay từ khi trong bụng mẹ, người Thái đã chọn những lời yêu thương, cưng nựng, vỗ về thể hiện qua những lời hát ru cho trẻ nhỏ, quan tâm và giáo dục trẻ ngay từ khi người mẹ đang mang thai. Chẳng hạn, ở tháng thứ nhất, “khi con vào bụng mẹ”, người mẹ có lời hát ru về một giấc mơ đẹp: “Mẹ mơ đeo vòng bạc vào tay/Đúng là con vào bụng mang thai”. Tháng thứ hai người mẹ có lời ru: “Nắng nóng mẹ thèm dưa…/Bé vào bụng hai tháng”… Tháng thứ chín, tháng cuối cùng, người mẹ Thái ru rằng: “Lại thèm ăn chua thịt cá pậu/Bé trong bụng mẹ chín tháng mười ngày”.

Trẻ em người Thái ở Sốp Cộp lớn lên cùng với những lời ru theo vòng đời.

Trong những khúc hát ru của người Thái Sốp Cộp, hình ảnh thiên nhiên xuất hiện nhiều, đa dạng, có lẽ vì đồng bào Thái ở Sốp Cộp trong hành trình mưu sinh của mình luôn lấy thiên nhiên làm điểm tựa và đời sống, các phong tục tập quán chủ yếu gắn liền với thiên nhiên. Những đối tượng của thiên nhiên như: rừng già, thú dữ, sông nước, nắng, mưa, gió bão… luôn gắn liền với cuộc sống lao động cực nhọc từ bao đời nay của người Thái. Chính vì vậy, trong những câu hát ru đầu đời cho con trẻ, đồng bào Thái đã gửi gắm những hình ảnh thiên nhiên cùng những quan niệm về nơi sinh sống giữa núi rừng, suối ngàn để hình thành và nuôi dưỡng tâm hồn những đứa trẻ về tình yêu thiên nhiên, biết yêu thương và gắn bó với mảnh đất mình sinh ra và lớn lên. Đó là hình ảnh các con vật nơi núi rừng: “Rắn bện thừng/Thuồng luồng cổ vàng/Ong đùi vằn thổi sáo/Chuồn chuồn cấy lúa/Cà cuống phát nương/Gà nhỏ hái rau/Chim cuốc ru em ngủ…”

Trong vòng đời của đứa trẻ, đồng bào Thái Sốp Cộp đã sáng tạo ra những khúc hát ru để truyền dạy cho chúng những di sản văn hóa, phong tục của dân tộc mình. Khi đứa trẻ còn nhỏ, qua những lời ru, người lớn gửi vào đó những kinh nghiệm chăm sóc, bảo vệ đứa trẻ: “Đã được tám tháng tận/Đã được chín tháng mong/Mở cửa mẹ ra bé thành người/Ra sấp thành con trai/Ra ngửa thành con gái…”. Khi trẻ mới sinh, thời gian đầu thóp của trẻ chưa liền, người Thái có lời ru “Quán há phú sáư kamon” (Lời hà hơi vào thóp) và người mẹ thường vừa hà hơi vào thóp con vừa hát. Khi trẻ bú mẹ bị sặc, người mẹ cầm tai rung nhè nhẹ để trẻ trở lại bình thường, rồi hát cho con yêu những lời ru rất đỗi yêu thương: “Con yêu của mẹ/Uống chớ sặc/Ăn chớ mắc/Uống cho xuôi/Bú cho trôi/Họng thông mở…”.

Đồng bào Thái có tục gội đầu vào mỗi độ xuân về. Do vậy, trong lời hát ru khi đứa trẻ còn nhỏ, người ta vừa ru, vừa hát, vừa truyền dạy cho đứa trẻ cách chải đầu và chải làm sao để rũ bỏ mọi bụi bặm trên đầu, tránh xa những côn trùng và những điều xấu xa, tục bậy trong cuộc sống: “Chải chải - bảo bảo/Tóc bạc đầu chớ lười - lười/Vào bản chớ trộm dưa/Cương chín chớ làm gái bản chửa hoang…”.

Được truyền từ đời này sang đời khác, những câu hát ru với những lời lẽ và hình ảnh mộc mạc, giản dị nhưng lại chứa đựng rất nhiều tầng văn hóa của đồng bào Thái nơi đây. Những lời ru gắn liền với nghi lễ vòng đời của đứa trẻ trong quan niệm mang tính nhân văn. Mỗi giai đoạn lớn lên của đứa trẻ đều có những câu hát phù hợp để nuôi dưỡng tâm hồn, trí tuệ và bản lĩnh của chúng. Không đơn thuần là công cụ để dỗ dành trẻ nhỏ mà những khúc hát ru ở Sốp Cộp đã thực sự là những bài học khai tâm, khai sáng đầu đời của con trẻ, hướng tới hình thành trong mỗi đứa trẻ những phẩm chất tốt đẹp để khi chúng lớn lên sẽ giúp ích cho dân bản, cho cộng đồng...

Nguyễn Thế Lượng