Kiến trúc đặc sắc của nhà thờ cổ Mằng Lăng

“Qua Mằng Lăng tiếng chuông rơi/ Từng trang sách cổ nói lời nhân gian”. Nhà thờ Mằng Lăng (xã Tuy An Đông) được xây dựng năm 1892 theo lối kiến trúc Gothic - một trào lưu kiến trúc nhà thờ đặc sắc lâu đời ở châu Âu. Đây là nhà thờ cổ nhất Phú Yên và là một trong những nhà thờ lâu đời nhất ở Việt Nam.

Nhà thờ hơn 130 tuổi

Nhà thờ Mằng Lăng tọa lạc bên bờ nam hạ lưu sông Cái (sông Kỳ Lộ) thuộc xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên cũ, nay là xã Tuy An Đông, tỉnh Đắk Lắk. Gần nhà thờ này có thương cảng Tiên Châu khá sầm uất vào thế kỷ 18 - 19, tàu thuyền nước ngoài như Đài Loan, Nhật Bản thường cập cảng buôn bán. Đối diện bên bờ bắc sông Cái có thành An Thổ, là thủ phủ tỉnh Phú Yên (cũ) một thời (1836 - 1899).

Theo sử sách, đời vua Lê Thánh Tông, niên hiệu Hồng Đức thứ 6 (1476) đã cho khai khẩn vùng đất từ đèo Cù Mông đến đèo Cả. Sau nhiều người đứng đầu trấn giữ vùng đất này, năm 1629 chúa sãi Nguyễn Phúc Nguyên đã cho lập Trấn Biên và giao cho con rể Nguyễn Phúc Vinh trấn giữ. Vợ của quan trấn thủ Nguyễn Phúc Vinh là công chúa Ngọc Liên, trưởng nữ của chúa sãi đã rửa tội năm 1636 với tên thánh là Maria Mada Lena; bà theo chồng vào đây và lập nhà nguyện ngay trong dinh Trấn Biên, truyền giáo đến mọi người, từ đó nhóm giáo hữu đầu tiên đã hình thành. Về sau nhóm giáo hữu ngày càng đông, bà cho lập Trại Thủy gần cảng Tiên Châu và có cả linh mục người nước ngoài tham gia truyền đạo.

Đến năm 1892, linh mục Joseph Lacassagne (người dân thường gọi là Cố Xuân) cho khởi công xây dựng nhà thờ Mằng Lăng và ông cũng là linh mục chánh xứ Mằng Lăng đầu tiên. Linh mục Joseph Lacassagne mất năm 1900, sau đó cha Antome Wend kế tục xây dựng công trình này. Đến ngày 14/4/1907, lễ khánh thành và làm phép nhà thờ do đức giám mục Grangeon Mẫn tổ chức; đồng thời cũng làm phép 3 quả chuông đã được đưa từ Pháp về Việt Nam năm 1905 qua cảng biển Tiên Châu để treo trên lầu chuông nhà thờ.

Năm Giáp Tý (1924) một trận bão lũ lớn đã làm sập đổ phần mái cổ lầu nhà thờ; đến năm 1926 linh mục Meu Marius Julien Jeam, cha chánh xứ Mằng Lăng đã tiến hành tu sửa lại như ngày nay.      

Theo người dân địa phương, trước kia nơi đây là khu rừng già, có một loài cây thân cao, tán rộng, lá bầu dục, hoa được kết thành chùm màu hồng tím tên là hoa bằng lăng, về sau đổi tên thành mằng lăng và cái tên loài hoa quý này được đặt cho nhà thờ Mằng Lăng. Hiện nay trong nhà thờ đang lưu giữ chiếc bàn tròn làm bằng gỗ gốc cây bằng lăng có đường kính 1,7 m.

Nhà thờ cổ Mằng Lăng. Ảnh: Hồng Hà

Kiến trúc đặc sắc

Nhà thờ Mằng Lăng tọa lạc trên khu đất rộng 5.000 m2, có diện tích xây dựng 920 m2, diện tích giáo đường 544 m2, với sức chứa khoảng 500 ghế, chiều cao khoảng 23,6 m (tại đỉnh lầu chuông).

Từ giáo đường đến cổng, tường rào, tiểu cảnh... đều có kiến trúc đậm nét Gothic châu Âu, một phong cách kiến trúc nổi tiếng trên toàn thế giới. Tổng thể nhà thờ được phủ lên một màu xanh xám hòa quyện với màu xanh của vùng sông nước Tam Giang.

Trên đỉnh nhà thờ có cây thánh giá ở chính giữa, hai bên là hai lầu chuông cao hơn thánh giá, đây là điểm khác biệt về kiến trúc của nhà thờ Mằng Lăng so với các nhà thờ khác hiện có tại Việt Nam, mặt tiền nhà thờ đối xứng theo trục đứng.

Những hoa văn điêu khắc xuất hiện khắp mọi nơi trong nhà thờ từ vách, đến các trụ cột. Đây là những nét hoa văn tỉ mỉ, tinh tế đã tồn tại hơn trăm năm, cho thấy tài hoa của các nghệ nhân và người thiết kế, xây dựng công trình này.

Kiến trúc Gothic thể hiện rõ nhất qua các lối mở tại đại sảnh và hai gian bên dẫn đến thánh đường. Dù kiến trúc đậm nét châu Âu vẫn giữ được nét văn hóa Việt, thể hiện ở hoa văn trên từng cánh cửa gỗ. Vào trong giáo đường là hai hàng cột, được liên kết bởi các vòm liên hoàn, các họa tiết được chạm khắc trên những hàng cột và trần nhà. Nền giáo đường khá cao so với cốt sân, lại quay về hướng Nam nên gió lồng lộng. Các cửa sổ lấy sáng tự nhiên được lắp đặt kính màu rực sáng lung linh; có thể nói đây là công trình có vật lý kiến trúc âm thanh, ánh sáng, thông thoáng khá tuyệt vời.

Nhà thờ Mằng Lăng gắn với nhiều câu chuyện bí ẩn được cất giữ bên trong hang thánh đường (phía tay trái từ cổng vào). Hang được tạo dựng như một quả đồi nhân tạo, bằng cách dựng nhiều cột đá.  Bên ngoài quả đồi được phủ xanh cỏ cây, hoa lá và các tiểu cảnh, tượng đức mẹ. Bên trong hang động được thiết kế thông hơi, thoát khí tự nhiên khá tốt. Tại đây còn lưu giữ cuốn giáo lý được viết bằng tiếng quốc ngữ đầu tiên tại Việt Nam, mang tên “Phép giảng tám ngày” do giáo sĩ Alexandre de Rhodes soạn thảo và được in tại Roma (Ý) năm 1651. Ngoài ra còn có nhiều hình ảnh, những câu chuyện, những tư liệu liên quan đến chân phước Anre Phú Yên, có bức họa ngài Anre đang cầu nguyện.

Nhà thờ Mằng Lăng gần đầm Ô Loan, chùa Đá Trắng, thành An Thổ, gành Đá Đĩa là những thắng cảnh, di tích nổi tiếng; là điểm đến thu hút đông đảo du khách tham quan, chiêm ngưỡng.

KTS. Hoàng Xuân Thưởng