Vĩnh biệt "Người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ XX"

Nghệ nhân dân gian Hà Thị Cầu, người được mệnh danh là “Người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ XX” đã trút hơi thở cuối cùng vào hồi 12 giờ 30 trưa 3-3 tại nhà riêng ở huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình.

Xẩm là một loại hình ca nhạc rất phổ biến ở Việt Nam hồi đầu thế kỷ XX, có mặt trong hầu hết các sinh hoạt cộng đồng từ chốn đình chùa đến nơi kẻ chợ. Những người hát xẩm là những nghệ sỹ của lớp người bình dân trong xã hội. Họ có thể đi theo các gánh hát và biểu diễn ở các nơi sinh hoạt cộng đồng như ngõ chợ, bến sông... Cuộc đời nghệ nhân Hà Thị Cầu cũng không nằm ngoài vòng quay chung ấy.

Ca nương Thu Sợi, người được coi là “truyền nhân” của cụ Cầu ở mảnh đất Yên Mô, Ninh Bình chia sẻ rằng: lúc sinh thời, cụ vẫn thường kể lại những câu chuyện trong kiếp đời hát rong lang bạt nhiều nơi của mình. “Ta đi hát xẩm và gặp ông trùm Mậu, trưởng sáu gánh hát ở đất Ninh Bình. Khi đó, ông ấy đã 49 tuổi, còn ta đang thì con gái, nhan sắc cũng chẳng kém ai. Ấy vậy mà không hiểu sao, ta lại đồng ý lấy ông và trở thành người phụ nữ thứ 18 trong cuộc đời ông,” ca nương nhớ lại lời cụ Cầu kể lúc sinh thời.

Tiếng xẩm của nghệ nhân Hà Thị Cầu đi vào lòng người bằng những câu chuyện đời chân thực. Ảnh minh họa

Bà Cầu lấy chồng năm 16 tuổi, từ đó bà theo chồng đi hát rong khắp đất nước. Bà lần lượt sinh bảy người con. Và cũng trên những ngả đường mưu sinh đầy nhọc nhằn ấy, bốn trong số bảy người con của cụ đã bỏ cha mẹ mà đi vì bệnh đậu mùa. Chồng qua đời trong lúc cụ vẫn đang mang thai đứa con thứ bảy, bà trở thành góa phụ khi mới 38 tuổi. Mang tiếng “xướng ca vô loài” trong cuộc đời xuôi ngược, chật vật sinh nở đứa con gái út xong, bà tiếp tục một thân một mình ôm ba đứa con rong ruổi khắp các miền quê, sinh nhai bằng giọng hát.

Do quá nghèo túng, bà Cầu đành dứt ruột cho đi người con út bé bỏng với hy vọng đứa trẻ sẽ được người ta yêu thương, có cuộc sống tốt hơn. Rồi người phụ nữ nặng nghiệp cầm ca ấy tiếp tục khăn gói gió đưa trôi dạt bốn phương trời; tài sản cũng chẳng có gì ngoài cây nhị, chiếc nồi cơm móp mép và manh chiếu rách cho tới khi trụ lại ở một làng quê nghèo của huyện Yên Mô đến tận bây giờ.

Một đời phiêu bạt, mưu sinh, cùng với  bằng giọng hát, thì cây nhị là thứ được cụ coi như “báu vật” của đời mình. Đó là cây nhị mà ông trùm Mậu đặt làm, những mong để con cái sau này kế nghiệp. Thế  nhưng, cây nhị vừa được làm xong thì ông qua đời. Cây nhị trở thành vật dụng duy nhất để mẹ con bà Cầu kiếm kế sinh nhai. Tiếc rằng, con cái bà cũng không có ai nối nghiệp cha mẹ.

Trong ký ức người học trò, mỗi lần cụ kéo nhị và hát, những âm thanh da diết phát ra nghe buồn, ám ảnh và day dứt như chính những câu chuyện về cuộc đời nhiều nỗi chuân truyên của cụ. Xẩm có cái chất dân dã, phóng khoáng mà không phải nghệ sĩ nào cũng thể hiện được. Không chỉ có vậy, hát lại phải kèm với nhị, bầu, trống phách… mới ra chất. Cụ Cầu có biệt tài cùng lúc miệng hát, chân phách, tay sênh, tay kia gõ một lúc hai trống mảnh. Bởi vậy, lúc sinh thời, cụ được coi là “báu vật nhân văn sống” của nghệ thuật hát xẩm.

TTXVN