Vị sứ giả Việt Nam đầu tiên đến Mỹ

Khoảng vào năm 1945, ở nước ta có xuất bản một cuốn sách khá dày “Bùi Viện với Chính phủ Mỹ” nói về người Việt Nam đầu tiên đến nước Mỹ để tìm cách thiết lập mối bang giao giữa hai nước. Vậy Bùi Viện là ai?

Tại làng Trình Phổ, nay thuộc huyện Tiền Hải, Thái Bình, cậu bé Bùi Viện đã ra đời trong gia đình một nhà nho thức thời. Năm 1867 khi mới 18 tuổi, Bùi Công Viện đỗ tú tài rồi vào Huế học và một năm sau thi đỗ cử nhân.

Trước những biến chuyển lớn lao của thời cuộc lúc bấy giờ, vua Tự Đức cũng nhận thấy việc cải cách là cần thiết, nên đã phái Bùi Viện đi ra nước ngoài để học hỏi và xem xét tình hình. Tháng 7-1873, ông bái mạng vua lên đường, mang theo một ít vàng bạc, tặng phẩm xuống thuyền cùng đoàn tùy tùng ra khơi. Sau nhiều ngày lênh đênh trên biển cả, thuyền cập bến Hương Cảng. Ở đây, Bùi Viện tìm cách kết giao với một vị lãnh sự Hoa Kỳ và được giúp đỡ đưa sang Mỹ, kèm theo bức thư giới thiệu với một người bạn làm việc ở Nhà Trắng.

Bùi Viện xuống tàu qua Hoành Tân (Nhật Bản), rồi từ đấy sang Xan-phran-xi-xcô, thẳng đường đi Oa-sinh-tơn. Nhờ bức thư giới thiệu, ông đã làm thân được với các nhân vật trong chính giới Hoa Kỳ và sau gần một năm thì được tiếp kiến Tổng thống Mỹ Grant.

Bùi Viện trình bày tình hình nước ta bị Pháp đánh chiếm và ép ký hòa ước bảo hộ, rồi yêu cầu phía Hoa Kỳ giúp đỡ để chống xâm lăng. Tổng thống Grant nói là Hoa Kỳ sẵn sàng giúp đỡ, miễn là sau này được tự do thông thương với Việt Nam. Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ còn dè dặt vì đây chỉ là một cuộc tiếp xúc không chính thức, nên đã khuyên Bùi Viện hãy trở về nước lấy Quốc thư rồi mới mở cuộc thương thuyết quyết định về các điều kiện giúp đỡ.

Bùi Viện liền xuống tàu. Về nước, được bệ kiến trong một buổi đại triều, ông tâu bày mọi việc, nhưng một số gian thần trong triều tỏ ý không tán đồng và buông lời gièm pha. Không để ý tới những lời bàn lui, Tự Đức phong Bùi Viện làm đại sứ toàn quyền đại thần mang Quốc thư qua trình Tổng thống Mỹ.
Bước chân lên đất Hoa Kỳ lần thứ hai (1875), Bùi Viện được yết kiến Tổng Thống Grant, nhưng Chính phủ Mỹ đã thay đổi chính sách, không đề cập đến vấn đề viện trợ nữa. Ông trở về nước đúng vào dịp mẹ ông mất. Sau thời gian chịu tang ngắn, ông vào Huế dâng nhiều bản tâu về các vấn đề xây dựng đội tuần dương và thương mại.

Bùi Viện là người đầu tiên đặt nền móng cho mối quan hệ Việt – Mỹ. Năm 1878, ông xin vua cho lập thương cục và được cử làm Thanh Biện thương chánh, nhưng ông đã bất ngờ bị bệnh và qua đời.