Lễ hội Đền Hùng xưa và nay

Trước kia, hội Đền Hùng mở 3 ngày từ mùng 8 đến mùng 10, ngày mùng 10 là ngày chính hội  và cũng là ngày giã hội. Thời Vua Lê Thánh Tông, ngày giỗ Tổ đã trở thành ngày Quốc lễ. Đến thời Vua Tự Đức triều Nguyễn, việc này tiếp tục được duy trì, lễ chính hội 5 năm một lần chủ tế là quan Thượng thư Bộ lễ, hội năm lẻ Tuần phủ Phú Thọ làm đồng chủ trì, chủ tế. Lễ được cử hành vào sáng mùng 10, về dự có Tri huyện Lâm Thao, Phù Ninh làm bồi tế và các chức dịch tổng lý các xã. Hội Đền Hùng có nhiều hoạt động văn hóa, trong đó có các hoạt động phục vụ việc lễ và những trò giải trí phục vụ người dự hội. Khi xưa, trong lễ hội có diễn xướng mô phỏng lại sinh hoạt thời dựng nước của các Vua Hùng như cảnh đi săn, chạy địch, rước hạt lúa thần, trò Trám, rước chúa Gái…

Lễ dâng bánh chưng, bánh dày - một nét đẹp văn hóa trong lễ giỗ Tổ Hùng Vương. Ảnh: T.L

Không chỉ có xã Hy Cương nơi có đền Hùng làm giỗ mà nhiều xã khác ở Lâm Thao, Phù Ninh thờ Hùng Vương, vợ con tướng lĩnh Vua Hùng cũng mở hội tại làng và rước kiệu về Đền Hùng. Có gần 40 cỗ kiệu được rước từ đình làng các xã vùng ven di tích đến chầu ở Đền Hùng. Kiệu được xếp hàng ở chân núi để Ban tổ chức chấm giải. Kiệu nào được giải nhất lần sau được rước lên Đền Thượng. Một đám rước như vậy được các làng, xã tổ chức rất công phu gồm 3 kiệu đi liền nhau. Cỗ kiệu đầu bày hương hoa, đèn nến, trầu cau, bình nước, mâm rượu. Cỗ kiệu thứ hai rước bài vị thành hoàng có lọng vàng che. Cỗ kiệu thứ ba rước bánh chưng, bánh dày hoặc xôi, thủ lợn. Tiếng trống, tiếng chiêng trang nghiêm thôi thúc, phường bát âm hòa tấu nhịp nhàng theo điệu “Lưu thủy hành vân”, trai thanh mang đồ tế khí, nữ tú mang hương hoa, hộp trầu quạt, các bô lão và chức dịch hàng đôi trang nghiêm bước sau kiệu. Khắp con đường vào hội rực rỡ sắc màu, không khí vừa trang nghiêm vừa huyền bí làm náo nức lòng người.

Hội Đền Hùng xưa có khá nhiều trò chơi: đu tiên, ném còn, tổ tôm điếm, múa rối, cờ tướng, cờ người, kéo lửa nấu cơm thi. Đặc biệt, là hát Xoan của các phường Xoan gốc Kim Đức, An Thái trình diễn ở Đền Thượng. Ngoài hát Xoan còn có hát nhà tơ của phường Do Nghĩa, Trinh Nữ tham gia hát thờ. Trai gái đến hội Đền Hùng còn hát ví giao duyên, có khi cuộc hát kéo dài hết đêm. Đu tiên là trò chơi có sức thu hút thanh niên nam nữ, đây là hình thức đu xe làm theo hình chiếc bàn đu, mỗi bàn một cô gái xinh đẹp của xã sở tại mang y phục lễ hội, đội mũ hoa sen. Các cô gái vừa đu vừa hát ví giao duyên với các chàng trai dự hội. Trò “Tứ dân chi nghiệp” (trò Trám) của Tứ Xã, Lâm Thao thu hút rất nhiều người xem. Đây là loại trò diễn trình nghề “tứ dân”: sĩ, nông, công, thương được thể hiện trong nhiều sinh hoạt đặc sắc của xã hội truyền thống với những trang phục, câu nói của người tham gia đóng các nhân vật gây cười, mua vui cho dân làng và những người dự hội. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, trò diễn này đã bị mai một, đến năm 1997 mới được khôi phục, có chỉnh lý nâng cao một số điệu múa dân gian và cách thức trình diễn đưa vào phục vụ tại lễ hội Đền Hùng. Hội Đền Hùng còn có trò diễn dân gian của đồng bào Mường huyện Thanh Sơn, Yên Lập như: Chàm Thau (đánh trống đồng), đâm đuống, biểu diễn cồng chiêng, hát giang, hát ví mang đến những âm thanh rộn rã, gợi nhớ hình bóng xã hội Hùng Vương thủa xưa.

Hội Đền Hùng ngày nay, ngoài các hoạt động văn hóa, diễn xướng dân gian, một số môn thể thao dân tộc… còn có các hoạt động văn hóa, biểu diễn nghệ thuật, hoạt động thể thao hiện đại đáp ứng được một phần nhu cầu của đồng bào cả nước về dự hội. Từ những năm 80 và 90 của thế kỷ 20, nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao hiện đại được đưa vào lễ hội như: biểu diễn văn công chuyên nghiệp, biểu diễn xiếc, ca nhạc, tạp kỹ, đốt cây bông, bắn pháo hiệu, pháo hoa, thi đấu bóng chuyền, bóng bàn, cờ tướng, cờ người, cờ quốc tế… đã làm cho lễ hội Đền Hùng mang thêm sắc thái mới. Những năm đầu thế kỷ 21 tại Lễ hội Đền Hùng ngoài các sinh hoạt văn hóa văn nghệ, trò diễn dân gian truyền thống đặc sắc của vùng Đất Tổ như: hát Xoan, hát Ghẹo, đánh trống đồng, đâm đuống, biểu diễn cồng chiêng, rước kiệu các xã vùng ven di tích như: Kim Đức, Chu Hóa, Hùng Lô, Cao Mại, Đào Xá, Thanh Đình, Sơn Vi, Tiên Kiên, Vân Phú còn có biểu diễn nghệ thuật của nhiều đoàn văn công Trung ương, các tỉnh thành bạn và tỉnh Phú Thọ. Đặc biệt là liên hoan dân ca Xoan Phú Thọ và dân ca các dân tộc được tổ chức tại sân Trung tâm lễ hội Khu di  tích lịch sử Đền Hùng. Ngoài ra, phải kể đến các chương trình nghệ thuật, giao lưu văn hóa các vùng miền trong cả nước của những tỉnh thành  tham gia góp giỗ đã tạo thêm những mảng sắc màu đa dạng cho bức tranh văn hóa dân tộc trong kỳ lễ hội. Năm 2013 Liên hoan hát Xoan lần thứ ba của tỉnh Phú Thọ đã hội tụ đầy đủ các CLB hát Xoan và nhất là 4 phường Xoan gốc của tỉnh Phú Thọ. Đây không chỉ là việc biểu diễn phục vụ đồng bào và du khách dự lễ hội mà còn là một bản báo cáo rất sinh động về kết quả bảo tồn, khôi phục, phát triển loại hình dân ca đặc trưng của vùng Đất Tổ- Hát Xoan Phú Thọ đã được Tổ chức UNESCO công nhận là di sản phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Bên cạnh đó, từ năm 2005 trở lại đây, nhiều chương trình mang dấu ấn tiêu biểu của các vùng văn hóa trong cả nước đã được đưa vào lễ hội Đền Hùng – Giỗ Tổ Hùng Vương: Hát quan họ Bắc Ninh trên thuyền rồng, Liên hoan Múa rối nước toàn quốc, ngày hội văn hóa thể thao du lịch các tỉnh vùng Đông Bắc, trại điêu khắc, hội thi bánh chưng, bánh dày liên tỉnh, lễ hội đường phố, hội chợ văn hóa ẩm thực, triển lãm trái cây các vùng miền…đã góp phần tạo nên bức tranh văn hoá đa sắc màu, một không gian văn hóa linh thiêng sống động trong đó có nhiều điểm nhấn tạo ấn tượng tốt đẹp về quy mô tổ chức Quốc lễ Giỗ Tổ Hùng Vương.

Năm 2013 Giỗ Tổ Hùng Vương – Lễ hội Đền Hùng tuy là năm le song có một sự kiện văn hóa đặc biệt: “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ” đã được Tổ chức UNESCO tôn vinh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại nên quy mô tổ chức lớn, thời gian kéo dài trong 7 ngày từ mùng 4-3 đến mùng 10-3 âm lịch. Tại Lễ hội Đền Hùng năm nay sẽ có lễ giỗ Quốc Tổ Lạc Long Quân, Lễ dâng hương tưởng niệm Tổ Mẫu Âu Cơ, lễ dâng hương tưởng niệm các Vua Hùng được tổ chức trọng thể tại Đền Thượng trong Khu di tích lịch sử Đền Hùng vào 7 giờ sáng 10-3 âm lịch. Phần hội sẽ có nhiều hoạt động đa dạng đặc sắc bảo đảm vui tươi, lành mạnh, an toàn, tiết kiệm. Diễn trường hoạt động hội trải dài từ thành phố Việt Trì đến Trung tâm lễ hội Đền Hùng và các huyện lân cận như: Phù Ninh, Lâm Thao. Đặc biệt, năm nay lần đầu tiên các địa phương có di tích thờ cúng Hùng Vương, vợ con, tướng lĩnh Hùng Vương không chỉ ở Phú Thọ mà ở tất cả các tỉnh, thành trong cả nước đều tổ chức lễ dâng hương tưởng nhớ công ơn các Vua Hùng vào lúc 7 giờ ngày 10-3 âm lịch. Trong phần hội, ngoài hoạt động rước kiệu truyền thống các xã vùng ven di tích, còn có diễn xướng dân gian các dân tộc tỉnh Phú Thọ, hội thi gói nấu bánh chưng, giã bánh dày, triển lãm ảnh với chủ đề “Tín ngưỡng Hùng Vương trong đời sống văn hóa cộng đồng” cùng các hoạt động thể thao: Giải bóng chuyền các đội mạnh toàn quốc tranh Cúp Hùng Vương năm 2013, Giải quần vợt Hữu Nghị Hùng Vương, thi bơi chải trên Sông Lô, thi đấu cờ tướng, vật dân tộc, bắn nỏ, thi bóng chuyền nam của tỉnh Phú Thọ.

Trong sâu thẳm tâm khảm của người dân đất Việt, được về dự ngày giỗ Tổ sẽ cảm thấy lòng mình thanh thản, thực hiện được chữ hiếu với Tổ tiên. Hành hương về Đền Hùng  là hành hương về cội nguồn dân tộc. Đền Hùng từ xa xưa, hiện tại và tương lai không chỉ là di tích lịch sử văn hóa mà chính là biểu tượng thiêng liêng cho thời lập nước mở nghiệp sơn hà Tổ tiên, là điểm tựa văn hóa tâm linh của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Trần Văn Quang

(Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ)