Giai thoại về Nguyễn Khuyến

Nhà nghèo khó vẫn say mê học tập

Cảnh nhà nghèo, nhưng cậu Nguyễn Thắng (tức Nguyễn Khuyến) – quê ở Vị Hạ, An Đổ, Bình Lục, Hà Nam (nay là xã Trung Lương, Bình Lục), vẫn bền chí học tập. Không buổi bình văn nào Nguyễn Thắng vắng mặt. Khi đi, cậu thường không quên đem theo cái dậm, gửi ở một gia đình gần trường rồi vào nghe bình văn. Tan học, cậu lại đem dậm ra ngoài đồng kiếm cua, cá đến tối mới về.

Đi trọ học cùng bạn bè, Thắng thường nhận nấu cơm, trả ơn đối với những người giúp đỡ mình. Những lúc các bạn bàn luận văn chương rôm rả thì Thắng thui thủi ở dưới bếp theo dõi sự việc ở trên nhà, thấy câu nào hay, ý nào đẹp, anh lấy que cời khuyên bừa vào các ông đầu rau. Thậm chí những lúc cao hứng anh còn làm đổ cả nồi cơm đang sôi. Hôm ấy cơm không ngon, các bạn kêu ca, Thắng phải tường trình lại sự việc. Một người lên tiếng: “Vậy tiên sinh cho vài lời…”. Thắng nói vanh vách từng câu, từng chữ làm cho ai cũng phải “tâm phục khẩu phục”.

Ông thủ khoa trường Hà

Thầy đồ Thắng sắp lên đường đi thi. Cô đồ chạy xuôi chạy ngược, bán cả chiếc yếm cưới mới được có 5 quan. Thầy phải chạy sang nhà bà cô, nói mãi mới vay thêm được 15 quan.

Lên kinh đô, thầy phải chấp nhận ngủ ở dưới bếp nhà trọ. Thi xong, ngày xướng danh, yết bảng chưa tới. Nhưng tin đồn thầy Thắng đỗ cử nhân, đầu bảng nhãn đã loang ra vỉa hè. Các sĩ tử náo nức đi tìm, xem mặt thủ khoa. Mãi mới thấy ông thủ khoa trường Hà, đầu gối lên cái ống quyển, bụng đắp chiếc áo nâu dài bạc màu đang nằm còng queo ngủ ngon lành trên chiếc phản trơ trọi dưới bếp nhà chủ trọ.

Cái cối xay cùn đỗ thủ khoa

Trước khi đi thi, ông đồ Thắng qua nhà anh rể chơi, ý muốn nhờ ông ít nhiều, thêm tiền lộ phí. Nhưng vừa nói đến chuyện thi cử, ông ta đã bỗ bã:

-Ba keo mèo cắn cổ, đằng này, cậu có bốn keo “trượt vỏ chuối” rồi. Tôi nói thật, cậu mà đỗ thì cái cối xay cùn cũng đỗ.

Thầy đồ Thắng cay cú, miệng ngậm bồ hòn quay về và đành lên đường với số tiền ít ỏi.

Khoa ấy “Giáp Tý – 1864) thầy đồ Thắng đỗ thủ khoa trường Hà, tiếng tăm lừng lấy khắp thiên hạ. Khi ông thủ khoa về vinh quy bái tổ, có người chạy đến nhà anh rể nọ nhắc đùa:

-Cái cối xay cùn đã đỗ thủ khoa rồi đấy, ông sang mà ăn khao chứ!

Phạm Duy (st, biên soạn)