Bếp lửa trong đời sống tinh thần của người Nùng An ở Ea Tam

Đối với mỗi gia đình bếp lửa luôn gắn bó gần gũi trong cuộc sống hàng ngày. Bếp lửa không chỉ đơn thuần dùng để nấu thức ăn, sưởi ấm khi mùa đông lạnh, xua đuổi thú dữ ... mà từ xa xưa trong tâm thức của con người bếp lửa còn được xem là một vị thần mang lại nhiều điều may mắn.

Với người Nùng An (ở thôn Tam Điền, xã Ea Tam, huyện Krông Năng), trong mỗi căn nhà bếp lửa luôn là linh hồn không thể thiếu và có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Theo Ông Hoàng Văn Trì, một người lớn tuổi trong thôn cho biết: “Khi một gia đình trong làng làm xong nhà mới muốn dọn vào ở thì việc đầu tiên là phải tổ chức nghi lễ làm bếp và nhóm lửa”. Việc làm bếp của người Nùng An nơi đây khá công phu đòi hỏi tính mỹ thuật và sự linh thiêng. Bếp thường được làm theo hình vuông ở chính giữa gian nhà, độ lớn nhỏ luôn tỷ lệ thuận với kích thước ngôi nhà, nền bếp phải thấp hơn sàn nhà chừng 5- 7cm và được đắp bằng đất sét lấy ở những chỗ sạch nhất (thường là đất ở các tổ mối), xung quanh bếp phải dùng gỗ tốt kê chắc chắn. Khi bếp khô, người ta dùng 3 hòn đá được chọn từ núi hoặc cũng có thể dùng kiềng 3 chân để kê làm chỗ nấu nướng.

Gia đình ông Hoàng Văn Trì bên bếp lửa “thiêng” của gia đình.

Sau lễ làm bếp là lễ nhóm lửa, để gia chủ được bình an và gặp nhiều may mắn thì khi nhóm lửa người chủ cũng phải chọn ngày, giờ tốt để sắm mâm cỗ làm lễ cúng xin tổ tiên, thổ thần cho phép được vào nhà mới. Những người được chọn thực hiện các nghi lễ thường là các thầy mo hoặc các vị cao niên có uy tín trong làng và phải là gia đình có con cháu gái, trai đề huề, làm ăn phát đạt để gia chủ được nhờ hưởng phúc từ người nhóm lửa. Trong căn nhà mới ấy, ngọn lửa ở bếp sẽ được giữ cháy liên tục 1 ngày 1 đêm, nhiều nhà giữ lửa 3 ngày 3 đêm với ước nguyện hơi ấm của bếp sẽ xua đuổi tà ma, thú dữ, mọi điều xui xẻo. Ngoài ra, bếp lửa còn là biểu tượng cho sự đoàn kết, gắn bó keo sơn giữa cha con, anh em, vợ chồng để gia đình đầm ấm, yên vui, ăn nên làm ra… Người Nùng An rất kiêng kị việc bước chân qua bếp, nhổ nước bọt vào than, tro và dùng cọc chuồng trâu, chuồng lợn để đun, nấu. Vì những việc làm đó là những hành vi xúc phạm thần linh và dễ khiến cho thần bếp nổi giận.  Người phụ nữ khi đun nấu không được ngồi ở vị trí cửa bếp (miệng của chiếc kiềng ba chân) mà phải ngồi lệch sang bên cạnh; ngồi sưởi phải khép chân bó gối. Khi phụ nữ sinh nở người nhà phải nhóm một bếp lửa ngay cạnh giường không được dùng bếp lửa chính của gia đình để sưởi ấm. Bởi họ quan niệm thường trẻ nhỏ mới sinh (đặc biệt là bé trai) khi bế sưởi gần bếp các bé sẽ tè bậy vào bếp khiến cho Táo ông, Táo bà nổi giận phạt vạ gia đình bằng bệnh tật, làm ăn lụn bại, nghèo khó. Ngoài ra, khi đun nấu không để nước tràn xuống bếp và tuyệt đối không được ném lá tươi vào bếp vì làm như vậy khuôn mặt sẽ sớm bị già nua héo hắt... Người ngoài không được tự ý nhóm lửa.

Tuy ngày nay, cuộc sống của đa số người dân Nùng An trên quê hương mới Dak Lak đã có nhiều thay đổi, họ đã dùng bếp ga thay cho bếp lửa ngày xưa. Song trong mỗi căn nhà sàn của người dân nơi đây bếp lửa luôn hiện hữu nguyên vẹn. Mỗi khi làm nhà mới hay có những ngày lễ quan trọng họ vẫn thắp lửa để ngôi nhà trở nên ấm áp, đặc biệt trong những ngày tết không bao giờ để cho bếp lửa của nhà mình tắt. Bởi theo họ trong những ngày đầu năm, nếu bếp nhà ai củi cháy sáng thì năm đó gia đình làm ăn thuận lợi, gặp nhiều niềm vui.