Tết của người Chăm trong dòng chảy văn hóa Việt

Trong ký ức những người lớn tuổi của cộng đồng người Chăm ở xã Phước Tân, huyện Sơn Hòa (tỉnh Phú Yên), khi mùa màng thu hoạch xong, bà con người Chăm bắt đầu vào mùa nghỉ ngơi và chuẩn bị ăn cái Tết riêng của đồng bào mình, cũng rơi vào đúng dịp Tết Nguyên đán.

Khi hạt thóc cuối cùng đã được đưa về kho thì tiếng cồng chiêng bắt đầu vang vọng khắp núi rừng, cả ngày lẫn đêm. Thời điểm ấy bắt đầu diễn ra lễ mừng lúa mới với ý nghĩa tôn vinh hạt lúa của Giàng ban cho dân làng và tết đổ đầu.

Tết đổ đầu là cái tết lớn nhất của người Chăm, thường được tổ chức khoảng từ 25 - 30 tháng Chạp. Theo quan niệm của người Chăm, ai không kịp cúng đổ đầu sẽ bị xui cả năm. Mâm lễ thường là bánh trái, hoa quả, trầu cau, con gà trống thật to luộc chín, nồi cơm gạo lúa mới, ché rượu cần thật ngon và các dụng cụ sản xuất như rìu, gùi, cuốc, nỏ... đặt ngay ngắn bên cạnh. Ông chủ lễ, thường là cụ cao niên uy tín trong làng vừa khấn vừa bốc một nắm gạo vãi lên mời Giàng về tiễn năm cũ mừng năm mới, cảm ơn Giàng giúp đỡ nên dân làng mới có mùa màng bội thu, được no cái bụng, được nhà mới khang trang, đuổi cái nghèo đi. Nắm gạo thứ hai vãi lên tứ phía mời thần núi, thần sông, mời ông bà, tổ tiên về cùng chứng giám. Tiếp theo, người chủ lễ lấy chén rượu có pha sẵn tiết gà tươi đổ một vài giọt lên đầu, lên trán gia chủ rồi đến các thành viên trong gia đình, sau đó lại tiếp tục “đổ đầu” cho từng con bò, con heo trong chuồng, “đổ đầu” cho từng bậc thang, ché rượu, từng cái cày, cái rựa đã cùng gia đình lên rẫy, giúp gia đình có được cuộc sống no đủ. Ông Rơ O Thư, người già ở xã Phước Tân lý giải: “Theo cách nghĩ của người Chăm, đây là cách tạ ơn Giàng, thần linh đã cho mình sáng cái đầu, mạnh đôi chân, khỏe đôi tay làm ra thật nhiều lúa gạo, của cải. Xong lễ, gia đình cùng với xóm làng quây quần bên nhau, mời nhau rượu cần, chuyện trò, chúc mừng kết quả lao động một năm đã qua”.

Lễ cúng bến nước của người Chăm ở Phú Yên.

Mùa Tết của người Chăm chỉ thật sự kết thúc bằng việc tổ chức lễ cúng sức khỏe cho những con vật nuôi trong gia đình. Trong tâm thức họ, vật nuôi trong nhà như những người bạn. Thiếu chúng, con người sẽ cô đơn, bé nhỏ biết bao trước thiên nhiên bao la rộng lớn.

Nói về văn hóa ba ngày Tết của người Chăm, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Ka Sô Liễng cho biết: “Ngày xưa, vào đêm giao thừa bà con thường chăm chú lắng nghe âm thanh của thú rừng để biết được năm đó vận mệnh của buôn làng như thế nào. Nếu là tiếng cọp gầm thì biết năm đó tốt, nghe có con nai bép thì năm đó xấu. Người Chăm đến nay vẫn lưu truyền phong tục giữ cho bếp lửa rực hồng trong đêm giao thừa. Trong niềm tin của bà con, thần lửa như người chăm lo cho sự sống gia đình, là vị thần may mắn luôn bảo vệ con người”.

Trải qua thời gian, ngày nay bà con người Chăm ở Phú Yên cũng ăn Tết Nguyên đán như người Kinh, những lễ cúng đặc trưng đã mai một dần. Amí Thanh, một người dân ở thôn Ma Gú, xã Sơn Phước (huyện Sơn Hòa, Phú Yên) chia sẻ, cứ vào cuối năm khi công việc nương rẫy đã xong, cũng như bao nhiêu gia đình người Chăm khác, gia đình chị xúng xính đi chợ huyện để mua sắm những vật dụng cần thiết cho gia đình. Sau đó, tầm 25 tháng Chạp trở đi, mọi người ai cũng chạy đua với thời gian để hoàn tất những công việc cuối cùng chuẩn bị đón năm mới. Người thì sửa soạn, trang hoàng nhà cửa, người thì lo làm các loại bánh, các loại chả ăn Tết. Amí Thanh cho biết, gia đình khá giả thì làm con heo, gia đình kinh tế eo hẹp thì góp tiền cùng một số hộ khác mua heo xẻ thịt chia nhau, làm mâm cơm cúng ông bà tổ tiên. Trong ba ngày Tết, người lớn đều qua lại thăm hỏi, chúc Tết, bọn trẻ thì háo hức mặc những bộ đồ đẹp nhất đi chơi Tết.

Lý giải về những khác biệt trong cách thức đón Tết xưa - Tết nay của bà con Chăm, ông Ka Sô Lộc, một người khá am tường về văn hóa Chăm ở thôn Tân Hòa, xã Sơn Phước (huyện Sơn Hòa, Phú Yên) nhận định, đứng từ góc độ văn hóa, việc người Chăm đón Tết giống người Kinh có thể xem là sự giao thoa văn hóa, biểu hiện của tinh thần đoàn kết giữa các dân tộc anh em.

Có thể nói, Tết trong tâm thức người Việt không chỉ để vui chơi, để ngơi nghỉ mà còn là lúc con người trở về với nguồn cội, trở về với những giá trị văn hóa truyền thống. Đón Tết cùng bà con người Chăm với những phong tục, tập quán độc đáo, thú vị xưa và những tiếp biến văn hóa hôm nay, chúng ta sẽ càng thấy yêu hơn những sắc màu văn hóa của cộng đồng các dân tộc trong dòng chảy văn hóa Việt Nam.

Cao Vĩ Nhánh