Cây lồ ô trong đời sống của người Xê Đăng

Ngôi nhà sàn của già làng Hồ Văn Chính (78 tuổi, ở nóc Long Riêu thuộc thôn 5, xã Trà Nam, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam) có sàn nhà và mái nhà cũng được làm bằng những ống lồ ô đập dập, có thể chống chọi với những cơn mưa rừng dai dẳng.

Già Chính kể: “Từ lâu, dưới chân núi đã có khu rừng rộng lớn mọc toàn cây lồ ô. Người làng Long Riêu tin rằng đó là báu vật do thần linh ban tặng cho làng bởi khu rừng lồ ô này đã giúp bà con làm nhà kho dự trữ lúa, làm nhà sàn để ở chống lại giá lạnh của mùa đông Trường Sơn. Lồ ô còn là nguồn sống của dân làng. Tới mùa măng mọc (từ tháng 9 đến 12 âm lịch), bà con rủ nhau lên rừng chặt măng lồ ô mang về để dành chế biến nhiều món ăn trong mùa giáp hạt”.

Trong ngôi nhà sàn làm từ lồ ô, già làng Hồ Văn Chính (giữa) hát bài đối đáp có hình tượng cây lồ ô.

Ngoài khu rừng lồ ô của người Xê Đăng ở nóc Long Riêu (xã Trà Nam), ở nóc Táp Yêu (thôn 2 thuộc xã Trà Vinh, huyện Nam Trà My cũng có một khu rừng lồ ô rộng lớn mà chưa ai thống kê được diện tích, số lượng bao nhiêu. Những cây lồ ô ở đây rất cao, to; qua khảo sát, cây lồ ô nào cũng cao từ 15 - 20 m, chu vi ống lồ ô hơn 0,6 m, có cây gần cả trăm đốt rắn chắc. Từ bao đời nay, người Xê Đăng không bao giờ chặt phá bừa bãi mà luôn gìn giữ khu rừng lồ ô xanh tốt từ đời này sang đời khác.  Cây lồ ô chủ yếu được bà con Xê Đăng dùng làm nhà. Cả nóc Long Riêu có đến gần cả trăm nóc nhà đều dùng cây lồ ô làm nhà thay vì dùng gỗ.

Ngoài làm nhà sàn, lồ ô còn được người Xê Đăng dùng để làm kho chứa thóc, làm chuồng cho trâu bò. Ở hai nóc Long Riêu, Táp Yêu có hàng trăm kho thóc và chuồng trâu bò được làm từ lồ ô như thế. Cây lồ ô còn được bà con dùng đan gùi và nhiều vật dụng khác trong nhà như: ống đựng lúa, ngô giống; ống đựng nước uống, nấu nướng; làm gối ngủ; làm ống dẫn nước về làng; bẫy thú rừng làm từ lồ ô thì không một thứ cây rừng nào bì kịp vì độ sắc bén của thanh chông lồ ô… Đặc biệt, vào dịp đầu xuân, người Xê Đăng thường tổ chức lễ cúng máng nước đầu năm nên những cây lồ ô được bà con chặt về chẻ ra làm hai, thông đốt để bắt máng dẫn nước từ đầu nguồn về dùng.

Nhà kho chứa thóc làm từ cây lồ ô của người Xê Đăng.

Theo già làng Hồ Văn Chính, cây lồ ô có vai trò rất quan trọng trong cuộc sống của người Xê Đăng nên bà con ai cũng yêu quý thứ cây ấy. Người dân luôn ý thức rằng đó tài sản, là món quà vô giá mà cha ông để lại cho con cháu đời sau. Mỗi khi người làng cần dùng đến cây lồ ô thì đều phải xin phép già làng và được già làng chấp thuận thì mới vào rừng chặt cây. Loài cây này còn đi vào trong ca dao, dân ca của người Xê Đăng như lời câu hát đối đáp mà già làng Hồ Văn Chính vừa đánh đàn proóc tố vừa hát: “Ơ, cô gái đánh đàn môi ơi/ Nửa đêm ta mơ thấy măng lồ ô mọc/ Ta chỉ ngắm mỗi bụi lồ ô nhiều măng tua tủa/ Không biết cha em ở nhà có ưng không... Măng lồ ô đó chạm vào ngứa/ Có ai dám rờ/ Bụi lồ ô có nhiều gai/ Có ai dám đến bẻ không...Ơ, ơ, ơ…”.

Nguyễn Văn Sơn