Trịnh Công Sơn - bậc thầy về phép tu từ ẩn dụ

Tôi nhớ một câu nói đại ý rằng, mỗi lần xuất hiện một nghệ sĩ lớn thì thế giới lại được tạo lập thêm một lần nữa. Thế giới được tạo lập mới này được nhìn nhận và chiêm cảm thông qua tài năng của người nghệ sĩ ấy sáng tạo qua chất liệu nghệ thuật mà họ xây đắp. Với Trịnh, ẩn dụ trong ca từ làm cho cuộc đời đẹp hơn, tình yêu đẹp hơn, và ngay cả nỗi đau cũng dịu dàng, mơn trớn hơn: “Từng người tình bỏ ta đi như những dòng sông nhỏ/ Ôi những dòng sông nhỏ, lời hẹn thề là những cơn mưa” (Tình xa).

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (1939 - 2001).

Người tình là "những dòng sông nhỏ" nghe thật thi vị trong cảm xúc. Những dòng sông ấy bắt đầu từ những cơn mưa tụ về, để rồi khi lời thề bay đi đã mang theo những cơn mưa trôi vào vĩnh cửu. Tình yêu bất chợt cô đơn giữa trời đất rộng, hóa thành "mái tình ta" lắng nghe nhịp mưa thao thiết nhớ thương về: “Đôi khi trên mái tình ta nghe những giọt mưa/ Tình réo, tình âm thầm/ Sầu réo sầu bên bờ vực sâu” (Tình xa). "Những giọt mưa" ở đây được ẩn dụ cho những giọt tình triền miên đau khổ mà người nghệ sĩ suốt đời nghe sầu réo trên mái tình đổ vỡ. "Bờ vực sâu" hay cõi đau thương của kiếp người vẫn cận kề khi nhìn những cuộc tình phôi pha. Ca từ trong nhạc phẩm họ Trịnh huyền hồ, ẩn dụ nên khi hát lên nghe cứ thấp thoáng sương khói liêu trai. Có khi, phép ẩn dụ được Trịnh Công Sơn sử dụng như một phép so sánh thuần túy nhưng giàu tính hình tượng hơn, tạo được hiệu ứng nghệ thuật khá mạnh. Viết về vẻ đẹp người con gái giữa phố vắng chiều đông, Trịnh Công Sơn sử dụng cụm từ "đốm lửa hồng" thật khơi gợi và giàu cảm xúc. Đó là vẻ đẹp đã thăng hoa thành ánh sáng, thành sự ấm nồng để cứu cánh nhân sinh trong cuộc kiếm tìm và niềm khát khao bỏng cháy: “Ngoài phố mùa đông/ Đôi môi em là đốm lửa hồng” (Ru đời đi nhé).

Viết về tình yêu, Trịnh Công Sơn có nhiều kiểu liên tưởng rất lạ đều nhờ vào phép ẩn dụ. Dù hạnh phúc hay khổ đau cũng được ông nhìn qua một cái nhìn ảo diệu của ngôn ngữ. Các phép tu từ nghệ thuật nhờ thế được phát huy tác dụng tối đa để làm cho ca từ âm nhạc Trịnh trở nên sinh động hơn nhiều: “Khi tình đã vội quên, tim lăn trên đường mòn/ Trên giọt máu cuồng điên, con chim đứng lặng câm/ Khi về trong mùa đông, tay rong rêu muộn màng/ Thôi chờ những rạng đông” (Ru ta ngậm ngùi).

Nghệ thuật ẩn dụ trong ca từ nhạc sĩ Trịnh Công Sơn thường kết hợp một cách khá nhuần nhuyễn với các phép tu từ khác như so sánh, hoán dụ, nhân hóa... Chính tính kép trong nghệ thuật biểu đạt ngôn ngữ khá độc đáo này mà mỗi lời ca của ông được phả vào đó muôn ngàn lớp khói sương huyền hoặc, khơi gợi nhiều cách hiểu, cách cảm khác nhau tùy theo kiến thức và sự trải nghiệm của mỗi người. Ví như những lời ca sau đây, ta thấy có cả so sánh qua từ "như", nhân hóa qua cách cảm của tác giả về tâm hồn, và cả ẩn dụ nữa khi suy tưởng về từ "lũng sâu" trong sự tương đồng với nỗi niềm tuyệt vọng: “Tình yêu như thương áo/ Quen hơi ngọt ngào/ Rời nhau hôm nào/ Hồn mình như vá khâu/ Buồn mình như lũng sâu”... (Tình sầu).

Từ một số ít ca khúc đã từng lắng nghe, chiêm cảm, tôi nhận thấy rằng, chính vẻ đẹp nghệ thuật trong cách sử dụng phép tu từ ẩn dụ đã đưa Trịnh Công Sơn trở thành một “phù thủy” trong ca từ âm nhạc. Có lẽ vậy chăng mà tìm hiểu qua hành trình sáng tạo của ông, bản thân tôi như được cảm nhận thêm một thế giới mới được lập ra - thế giới của đời sống nhiều đa đoan, trắc ẩn, buồn thương nhưng cũng tràn đầy vẻ đẹp nhân văn, yêu ái tình người.

Lê Thành Văn