Mừng lúa mới với người Êđê

Tôi dự lễ Mừng lúa mới của người Êđê vào lúc Tây Nguyên bước vào mùa khô, khoảng cuối tháng 11 đầu tháng 12 dương lịch. Trên những nẻo đường dẫn vào buôn làng, dọc ven các nương ngô, rẫy sắn, hoa cúc quỳ mà người Êđê gọi là ngà pí nở bung thành từng thảm hoa vàng bất tận.

Cũng như lũ chim k’tia bay rợp trời ngày mùa thu hoạch, hoa cúc quỳ nở báo hiệu một năm cũ sắp qua đi, một vòng quay đất đai theo mùa vụ của người Êđê sắp chấm dứt. Như thế, theo cách tính thời gian bằng nông lịch, người Êđê sửa soạn đón năm mới bằng một lễ hội đông vui, náo nhiệt, theo tập tục truyền thống, vừa mang tính gia đình, vừa mang tính cộng đồng đoàn kết.

Nơi tôi đến là buôn Dliêya (xã Dliêya, huyện Krông Năng). Già Ama Rin đón tôi rồi cùng các thành viên trong gia đình lên rẫy. Năm nay mưa thuận gió hòa, rẫy lúa của già Ama Rin cũng như nhiều hộ gia đình khác trĩu bông, chắc hạt. Ama Rin vừa tuốt lúa vừa tâm sự với cháu con về những lễ hội truyền thống của đồng bào Êđê, trong đó có lễ hội Mừng lúa mới hay còn gọi Mừng cơm mới. Tôi cũng kịp đến buôn Weo cách xa buôn Dliêya, gần trung tâm huyện Krông Năng. Ở đây, nhiều gia đình trong buôn cũng đang tất bật thu hoạch vụ mùa và chuẩn bị lễ hội Mừng lúa mới. Thì ra lễ hội Mừng lúa mới diễn ra tuần tự, không nhất thiết rập ràng cùng lúc giữa các buôn làng Êđê. Thậm chí trong cùng một buôn, nhà nào rẫy lúa chín sớm, bắp thu hoạch trước đều có thể báo với buôn làng tổ chức lễ hội.

Lễ cúng hồn lúa chuẩn bị trỉa hạt của người Êđê. Ảnh: Hữu Hùng

Theo tập tục truyền thống để lại, lễ Mừng lúa mới được làm riêng ở từng gia đình. Nhưng người Êđê quan niệm việc của một nhà cũng là việc chung của cộng đồng. Thật may mắn là tôi được dự lễ Mừng lúa mới ở nhà ông Y Ơn Mlô, một người đàn ông được mọi người quý mến. Dù là việc nhà ông Y Ơn Mlô song ngay từ sáng sớm nhiều người trong buôn đã đến hỏi thăm, đỡ đần công việc. Riêng các cô gái trẻ đã tề tựu đông đủ trên con đường dẫn từ buôn làng ra bến nước. Cảm giác như bước chân của các cô gái nhanh hơn ngày thường, ánh mắt họ trong như nước suối nguồn. Nước được gùi về trong tiếng hát mừng lễ hội mà một người bạn Êđê đã dịch cho tôi hay: “Đã trọn mùa rét. Đã hết mùa lúa. Theo tục lệ xưa. Chủ làng mời cúng. Ăn mừng năm mới. Uống tháng ăn năm. Trâu đâm lợn mổ. Bà con làng họ. Ai nấy đều lo. Mừng gùi sắp sẵn. Anh em chim tơlang. Thần linh buôn làng. Nội ngoại, gái trai. Dân làng trong ngoài. Rủ nhau kéo tới. Ai có cháu con. Dạy dỗ cho tròng. Giữ gìn tục lệ. Kẻ nào chân đi không nhanh. Chạy lễ trễ tràng. Khắp làng bắt vạ…”.

Sân nhà ông Y Ơn Mlô sáng ấy tràn ngập nắng và gió cao nguyên. Trên hiên ngôi nhà dài truyền thống của đồng bào Êđê, già làng cùng nhiều bậc cao niên đang trò chuyện về thời tiết, mùa màng hoặc hướng dẫn cháu con chuẩn bị lễ hội. Dưới sân, lớp thanh niên trai tráng đang giết mổ heo, gà là những vật hiến tế được gia đình ông Y Ơn Mlô chỉ định dùng trong lễ cúng… Mọi việc cứ thế diễn ra, phần việc ai nấy làm, mọi người tham gia một cách tự nguyện, vui vẻ, tựa hồ như đó không phải là công việc của gia đình ông Y Ơn Mlô mà là công việc chung của cả buôn làng.

Những công việc cuối cùng chuẩn bị cho lễ hội dường như đã hoàn tất. Bấy giờ các gia đình trong buôn mới bắt đầu kéo đến. Mỗi gia đình một ghè rượu mừng đưa tận tay gia chủ. Và rồi tất cả được gia chủ đặt buộc thành dãy dài ngay chính giữa ngôi nhà sàn truyền thống. Một người dân trong buôn giải thích, rượu cần ủ lâu, lên men, dậy mùi thơm ngọt không chỉ là vật phẩm hiến tế thần linh mà còn là tấm lòng của người dân trong buôn dành tặng cho nhau. Mở đầu lễ hội, sau hồi chiêng chào bà con, quan khách đến dự, một thầy cúng thay mặt gia chủ làm lễ cầu khấn, gửi đến thần linh những lời có cánh về vụ mùa may mắn, cảm ơn thần linh về một năm cũ bình yên đi qua và cầu mong những điều tốt lành sẽ đến. Sau bài khấn, theo nghi lễ truyền thống mang dấu ấn mẫu hệ, người cầm cần rượu đầu tiên là một amí, người phụ nữ có con cháu và lớn tuổi nhất trong dòng họ. Tiếp đó, cần rượu lễ tiếp tục được chuyền tay cho con gái lớn và những phụ nữ khác trong gia đình.

Thầy cúng thực hiện nghi thức cúng mừng lúa mới. Ảnh: Đặng Bá Tiến

Khi đã xong phần nghi lễ chính thì việc ăn uống, vui chơi, tức phần “hội” bắt đầu khởi sự. Cùng hơi ấm tỏa ra từ bếp lửa hồng, cần rượu được chuyền tay và tất cả cùng lắng nghe giọng hát khan trữ tình mang đầy màu sắc huyền thoại của núi rừng Tây Nguyên. Thi thoảng ai đó hứng lên xin hát một khúc eirei phiêu lãng mà nội dung kể về tháng ngày vất vả làm ra hạt lúa, niềm vui khi mùa màng bội thu, kể về tình cảm bền bỉ và chung thủy của những người con có chung dòng máu cội nguồn.

Cuộc vui cứ thế, mải miết. Tùy theo lứa tuổi, giới tính…, nhiều nhóm nhỏ được tách ra. Đây mới thực sự là những phút giây trao gởi tâm tình, mọi người cùng chuyện trò, ôn lại những kỷ niệm xưa cũ và mơ màng phác thảo một tương lại tươi đẹp. Bây giờ, rượu mới tràn theo nhịp chiêng. Như lời khan già làng đang hát: “Cùng nhau uống đi, rượu ngọt như mật con ong rừng, vàng như hoa êđắp bên bờ suối. Uống cho sóng sánh mặt nước trong ché, phiêu diêu tâm trí người già và chếnh choáng những bước chân trai trẻ đang cùng nhau vui điệu camrok…”.

Có người nói, đến với Tây Nguyên là đến với lễ hội. Quả thật, đây là vùng đất của văn hóa lễ hội, nhưng nói thế đúng mà chưa hết. Cần phải thêm rằng, mỗi lễ hội ẩn chứa những nội dung sâu sắc về tập quán, đời sống tinh thần của các dân tộc. Xa hơn nữa, ở góc độ tín ngưỡng vật linh đa thần, lễ hội Mừng lúa mới của người Êđê chẳng hạn, là sự tôn thờ, ngưỡng vọng Bà mẹ Lúa vĩ đại sinh ra từ cuộc hôn phối giữa Đất đai và thần Lúa.

Văn hóa là mạch nguồn truyền đời của cộng đồng qua nhiều thế hệ Với đồng bào Êđê, một trong những dân tộc bản địa của vùng đất nam Tây Nguyên thì văn hóa cộng đồng đã chứng tỏ được sức sống bền bỉ, mãnh liệt không chỉ về văn hóa vật chất mà cả tinh thần. Lễ hội Mừng lúa mới nói riêng và nhiều lễ hội khác trong chu kỳ đời sống của người Êđê lấp lánh những giá trị nhân văn cần được khám phá, nghiên cứu. Đó cũng chính phần hoa trái của cây đời xanh tươi cần được bảo lưu, gìn giữ…

Triều Nguyễn