Nguyễn Văn Dục - Danh thần, nhà giáo dục triều Nguyễn

Nguyễn Văn Dục (hay còn gọi là Nguyễn Dục), tự là Tử Minh, là một danh thần, một nhà giáo dục triều Nguyễn. Trong cuộc đời Nguyễn Văn Dục, khi ra làm quan thì tận tụy, luôn giữ liêm khiết; khi về nhà thì mở trường dạy học trò, đào tạo cho nước nhà những nhân tài xuất chúng…

Nguyễn Văn Dục sinh năm 1806 tại làng Chiên Đàn, huyện Hà Đông, tỉnh Quảng Nam (nay là xã Tam An, huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam). Cha ông là Nguyễn Văn Túy,  một nhà giáo giỏi và đức độ. Mẹ ông là bà Ung Thị Lãnh - một phụ nữ đức hạnh, hết lòng chăm lo cho chồng con. Năm Bính Dần 1866 (năm Tự Đức thứ 19), ông Nguyễn Văn Túy được ban tặng tước vị “Phụng nghi đại phu Hàn lâm viện thị độc” và bà Ung Thị Lãnh cũng được ban tặng tước vị “Chánh ngũ phẩm nghi nhân”.

Nguyễn Văn Dục rất thông minh, hiếu học, việc gì cũng nhanh nhẹn, nổi tiếng văn hay chữ đẹp. Năm 1837, ông thi đậu Cử nhân tại trường thi Thừa Thiên. Năm Mậu Tuất 1838, ông thi Hội đỗ Phó bảng. Sau khi vinh quy, ông được bổ làm quan nhưng không nhậm chức với lý do còn mẹ già đau yếu, xin về quê phụng dưỡng mẹ. Mãi đến năm Giáp Thìn 1843 (năm Thiệu Trị thứ 3), sau khi thân mẫu qua đời, ông được vua Thiệu Trị triệu về kinh giữ chức Kiểm thảo sơ bộ, sau được cử làm Tri phủ Kiến Thuỵ, tỉnh Thái Bình, rồi chuyển về giữ chức Trước tác sung Quốc sử quán biên tu, chuyển Nội các Hành tẩu.

Năm Đinh Tỵ 1847, ông bị bệnh xin về nghỉ dưỡng và mở lớp dạy học ở quê nhà. Trong vòng 14 năm dạy học ở quê, ông đã đào tạo, dạy dỗ được nhiều người thành tài, đỗ đạt cao trong các kỳ thi Hương, thi Hội như cử nhân Cao Văn Vận, cử nhân Trần Văn Hoán, cử nhân Nguyễn Đình; đặc biệt trong số những học trò đỗ đạt cao có con rể của ông là Trần Văn Dư đỗ Tiến sĩ kỳ thi Hội năm Ất Dậu (1875), con trai là Nguyễn Thích đỗ Tiến sĩ khoa thi Kiến Phúc (1884).

Nhà lưu niệm Nguyễn Văn Dục ở thôn An Thọ, xã Tam An, huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam.

Đến năm Tự Đức thứ 14 (1861), sau nhiều lần có chiếu chỉ bổ nhiệm, ông mới ra nhận chức Giáo thọ ở phủ Điện Bàn (Quảng Nam), rồi làm Đốc học ở Quảng Ngãi. Năm 1864, ông được triệu về kinh giữ chức Viên lĩnh ngoại Lang trung bộ Lại. Năm 1868, ông được thăng Thị độc Đại học sĩ, rồi Đốc học ở Quảng Nam. Chẳng bao lâu sau, ông cáo bệnh về quê nhưng lúc bấy giờ sinh viên ở Quốc Tử Giám phần nhiều vắng thiếu nên vua Tự Đức hỏi Tham tri bộ Lại là Phạm Phú Thứ (quê Điện Bàn, Quảng Nam) rằng: “Ở Quảng Nam có người nào phẩm hạnh đoan chính không?”. Phạm Phú Thứ thưa: “Có Dục” (tức Nguyễn Văn Dục). Ngay sau đó Nguyễn Văn Dục được vua cất nhắc lên chức Tế tửu. Năm 1872, ông được phong Thị lang bộ Lễ sung Giáo đạo ở Dục Đức đường. Các hoàng tử luôn kính sợ mỗi khi ông lên lớp dạy bởi tác phong nghiêm túc và tính tình nghiêm nghị.

Năm 1877, do bị bệnh, ông xin từ quan và được vua chấp thuận. Vua Tự Đức ban dụ rằng: “(Nguyễn) Dục về đức hạnh thuần khiết và lão luyện, xử việc thận trọng, lại hay xem xét mọi lẽ nghiêm chỉnh nên hoàng tử biết kính sợ, so với Đoàn Khắc Thượng có phần hơn. Trước đây, (Nguyễn Dục) cáo bệnh xin về, trẫm thương là bậc già yếu, nên cũng gượng theo lời xin mà cho nghỉ, tưởng sẽ còn có lúc trở lại nhận chức nên chỉ mới đặc cách ban tặng vàng mà chưa gia ơn tặng chức. Năm nay đã ngoại 70 cho thăng thự Lễ bộ hữu Tham tri, lại cho chi nửa bổng lộc ở làng, hễ chữa bệnh thấy lui, chóng vào cung chức, để toàn ân ngộ, sau trước và thỏa ý trẫm tôn trọng đạo thầy chăm chú người ngay”. Nhưng với tấm lòng trung quân và thanh bạch, ông liền dâng sớ nói: “Ghi đức thịnh ngôi thứ, nhân công bao hậu lộc, triều đình đã có thành pháp, mà bề tôi chỉ có đức vong công lao sự nghiệp như: Đông các Đại học sĩ Vũ Xuân Cẩn mới đáng được đặc cách gia ơn. Đến như thần vốn không có tài đức công trạng, nay vì ốm xin về, lại được chức Phó khanh, chi cho nửa bổng lộc, đâu dám tái lạm như thế”. Vua không bằng lòng cho đặc cách bảo rằng: “Không phải là lạm”…

Trong thời gian dưỡng bệnh ở quê nhà, Nguyễn Văn Dục vẫn miệt mài ngày ngày dạy học. Suốt đời ông vẫn là một nhà giáo dục chân chính dù ở bất cứ một cương vị nào từ thầy đồ, Đốc học, Giáo thọ đến Tế tửu Quốc Tử Giám (tương đương với hiệu trưởng của trường đại học quốc gia ngày nay). Ông luôn giữ vững nhân cách của một nhà sư phạm và cốt cách của một nhà nho quân tử đúng nghĩa.

Mùa đông năm 1877, Nguyễn Văn Dục mất tại quê nhà, hưởng thọ 71 tuổi. Hiện nay phần mộ của ông nằm trên một khoảnh đất nhỏ tại thôn Thạch Hòa 1, xã Tam Đàn, huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam, được trùng tu khá khang trang vào năm 1991. Ghi nhận công lao và phẩm hạnh của Nguyễn Văn Dục, ngôi mộ của ông đã được UBND tỉnh Quảng Nam xếp hạng Di tích cấp tỉnh vào năm 2005 và tên ông cũng được dùng để đặt cho tên một đường phố ở thành phố Tam Kỳ và một trường trung học phổ thông ở huyện Phú Ninh.

An Trường