Ấn tượng Su Moong của người Tà Riềng

Khi lập làng mới, người Tà Riềng cùng nhau góp công sức xây dựng một ngôi nhà làng khang trang làm nơi hội họp, sinh hoạt văn hóa và tổ chức những nghi lễ truyền thống. Ngôi nhà làng được người Tà Riềng gọi là Su Moong.

Người Tà Riềng là nhóm địa phương thuộc dân tộc Gié Triêng, chủ yếu sinh sống tập trung tại xã Đắc Tôi, huyện Nam Giang (tỉnh Quảng Nam) giáp với huyện Đắc Chưng (tỉnh Sê Kông, Lào).

Trước đây, người Tà Riềng thường sống du canh du cư. Theo truyền thống, khi lập làng mới, việc đầu tiên là phải tìm địa điểm để xây dựng nhà làng. Cho dù có khó khăn bao nhiêu thì trong khoảng thời gian một năm cũng phải xây dựng được nhà làng.

Trước khi khởi công làm Su Moong, thường vào sau thu hoạch lúa rẫy hằng năm, bà con đã phải chuẩn bị đầy đủ nguyên vật liệu cần thiết. Thời điểm khởi công dựng Su Moong thường được già làng chọn vào kỳ trăng tròn. Ngôi nhà làng được dân làng cùng chung tay xây dựng, là nơi để tụ họp bà con, để bàn bạc công việc làm ăn và giải quyết mọi câu chuyện của cộng đồng.

Các sự kiện văn hóa của người Tà Riềng được tổ chức tại khu vực nhà làng.

Su Moong bao giờ cũng được chọn dựng ở cuối làng, trên khu đất bằng phẳng, rộng rãi, bốn bề thông thoáng, toàn bộ vật liệu đều được lấy trong tự nhiên. Phía trước là khoảng sân lớn để có thể dựng cây nêu, tập trung mọi người trong làng hướng về ông bà, tổ tiên, thần linh thông qua lễ hiến sinh trâu ăn mừng trong những dịp tổ chức lễ hội truyền thống. Người Tà Riềng quan niệm, hướng Đông là nơi ánh mặt trời buổi sáng bắt đầu cho một ngày, là hướng của thần linh, từ đây ánh nắng mặt trời tỏa đi khắp các hướng khác sưởi ấm cho vạn vật, để con người mạnh khỏe, muông thú sinh sôi, cây cối tốt tươi, vì thế hai cửa ra vào mở ở hai bên hông của ngôi nhà, cửa chính được mở ở hướng Đông, cửa phụ nằm ở hướng Tây. Cách bố trí mặt bằng sinh hoạt trong Su Moong thường bố trí theo hướng từ Đông sang Tây.

Su Moong được làm bằng tranh, tre, mây với giàn cột gỗ vững chãi, thường gồm 10 cột chung quanh và một cây cột chính giữa bằng một số loại cây gỗ bền chắc, có khả năng chống chịu mối, mọt.

Đáng chú ý, cây cột chính của Su Moong được đẽo tròn, có cạnh từ mặt đất lên đến sàn nhà, song từ sàn lên đến phần khung có dáng hình chữ nhật, mái vòm trong dáng tựa chữ A.

Ở hai bên chái của ngôi nhà làng còn có 3 - 5 cột tròn được dựng thẳng từ mặt đất lên đến mái. Hai bên chái của Su Moong được thiết kế theo kết cấu hình rẻ quạt và được lợp tranh theo khung lượn tròn tinh tế, cắt góc vuông vắn, gắn kết vững chãi.

Cửa chính Su Moong thường được mở về hai bên chính diện. Trên mỗi cửa ra vào cũng có biểu tượng của sừng trâu - tượng trưng cho vật hiến tế thần linh. Hệ thống cột, kèo được kết nối với nhau bằng các mộng gỗ và bằng những sợi mây rừng không chỉ bền chắc mà còn mang tính thẩm mỹ cao nhờ các nút thắt.   

Cấu trúc bên trong nhà làng của đồng bào Tà Riềng.

     Nhìn tổng thể theo hướng chính diện, ngôi nhà làng truyền thống của người Tà Riềng mang nét độc đáo nhờ lối kiến trúc và tâm linh liên quan đến hình ảnh con trâu nằm ngang và xương sống vững chãi của trâu, kéo xuống phần mái Su Moong tương ứng như hai bên hông của con trâu với các lớp xương sườn hòa hợp. Mái nhà có dáng tựa hình mai rùa, trên đầu mái của hai nóc có biến thể biểu tượng của hai sừng trâu. Các cây xà ngang, xà dọc và đòn tay kết nối bên trong Su Moong cũng có nhiều yếu tố gắn với con trâu.

Để đáp ứng yêu cầu như là một pháo đài kiên cố bảo vệ dân làng nên việc xây dựng Su Moong được tính toán kỹ lưỡng. Mái được lợp bằng nhiều lớp tranh không chỉ để che nắng, che mưa mà còn có tác dụng che chắn cho người dân ở bên trong nếu kẻ địch bắn tên hoặc phóng lao vào ngôi nhà làng. Vách nhà được làm bằng những tấm phên tre, song mỗi bức vách đều được dựng những tấm gỗ lớn, dày, cao quá đầu người ngồi, có tác dụng che chắn cho người ngồi bên trong nếu kẻ thù dùng mũi tên bắn vào nhà rông. Trụ gỗ cách mặt đất từ 1- 1,5 m nhằm tránh thú dữ tấn công cũng như tránh nước lũ làm ngập sàn nhà. Sàn bằng gỗ hay phên tre được gọt chẻ (hoặc đập dập) bền chắc. Có thể nói, Su Moong được dựng lên bằng tất cả sức lực, tâm huyết của cả cộng đồng.

Ngôi nhà làng truyền thống đã tạo nên điểm nhấn đặc sắc trong các buôn làng của người Tà Riềng trên dãy Trường Sơn. Su Moong không chỉ độc đáo về kiến trúc mà còn là biểu tượng cho sức mạnh cộng đồng của người Tà Riềng.

Nguyễn Văn Sơn