Gốm Quảng Đức - di sản văn hóa độc đáo của Phú Yên

Mới đây tỉnh Phú Yên phối hợp với Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia (thành viên Ủy ban Di sản Văn hóa thế giới, UNESCO) và một số đơn vị, các nhà khoa học đã tổ chức Hội thảo khoa học “Bảo tồn và phát huy giá trị Di sản văn hóa gốm Quảng Đức”. 

Đặc trưng, giá trị tiêu biểu của gốm Quảng Đức

20 tham luận của các nhà quản lý văn hóa, chuyên gia, giảng viên các trường đại học tại hội thảo khoa học này đã góp phần làm rõ giá trị di sản của vùng đất Phú Yên, mà phần “lõi” của không gian ấy chính là làng nghề gốm Quảng Đức. Từ các tiếp cận chuyên ngành, phương pháp chuyên gia, các đại biểu đã trao đổi, đóng góp ý kiến để đưa đến một cách nhìn, tiếp cận liên ngành về giá trị, đặc trưng, vai trò của gốm Quảng Đức. Từ đó, nâng tầm nhận thức chung về vị thế của dòng gốm độc đáo Quảng Đức trong các dòng chảy, truyền thống gốm cổ Việt Nam.

Trong khoảng 3 thế kỷ (17 – 18 – 19 và đầu thế kỷ 20), từ một dòng gốm địa phương, Quảng Đức (Phú Yên) đã vươn lên trở thành một dòng gốm lớn, có nhiều ảnh hưởng ở miền Trung, vùng Trường Sơn - Tây Nguyên và đất nước.

Trước hết, đó là dòng gốm hình thành sớm ở miền Trung, gắn với quá trình phát triển của Phú Yên và vùng đất phương Nam. Gốm Quảng Đức duy trì hoạt động trong một thời gian dài, từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 20, trong đó thời kỳ phát triển hưng thịnh là thế kỷ 18 - 19. Các nhân tố đó cho thấy giá trị lịch sử, sinh lực mạnh mẽ của một dòng gốm.

Tước rượu cá chép hóa long gốm Quảng Đức tráng men. Ảnh: Trần Thanh Hưng

Bên cạnh đó, gốm Quảng Đức đa dạng về loại hình sản phẩm: thống, chát, chum, ché, bình, hũ, nậm… phục vụ cho rất nhiều nhu cầu của đời sống; hoạt động sản xuất; xây dựng, kiến trúc; thẩm mĩ, nghệ thuật... Gốm Quảng Đức đa dạng về phong cách, kỹ thuật chế tác trên cùng một sản phẩm gốm và giữa các loại hình sản phẩm gốm. Gốm Quảng Đức cũng có gốm không men, gốm có tráng men (có men đơn sắc, có men đa sắc...). Vì thế, giá trị về văn hóa, tính đa dạng về văn hóa của gốm Quảng Đức là rất tiêu biểu.

Gốm Quảng Đức được sản xuất tại chỗ, sử dụng nguyên liệu, nhiên liệu địa phương, thể hiện rõ những trải nghiệm thực tế, tích lũy kinh nghiệm và tri thức, năng lực sáng tạo của cư dân địa phương. Chủ nhân gốm Quảng Đức đã nhận thức sâu sắc, phát huy lợi thế của điều kiện tự nhiên, của đất đai, núi rừng, sông biển để phát triển nghề gốm.

Một đặc điểm nữa là gốm Quảng Đức không chỉ được sử dụng, tiêu thụ ở Phú Yên mà còn xuất đi tiêu thụ ở nhiều thị trường trong nước, sản xuất theo đơn đặt hành (ký kiểu) và nhiều khả năng cũng là sản phẩm xuất khẩu ra thị trường khu vực, thế giới. Như vậy, gốm Quảng Đức cùng với các sản phẩm thủ công, mỹ nghệ khác đã đem lại nguồn sinh kế, tiềm năng kinh tế, sức mạnh thực tế cho cư dân Phú Yên và miền Trung.

Mặt khác, gốm Quảng Đức không chỉ có các sản phẩm bình dân, gia dụng, phục vụ cuộc sống thường ngày, thị trường phổ quát mà nhiều sản phẩm của các lò gốm thuộc hệ lò Quảng Đức còn tham gia, phục vụ đời sống tâm linh, là vật liệu kiến trúc trên các đình chùa, đền miếu. Đặc biệt, nhiều sản phẩm gốm Quảng Đức là các tác phẩm nghệ thuật độc đáo, đạt giá trị nghệ thuật, thẩm mỹ cao, có giá trị trường tồn.

Chủ nhân/chủ thể sáng tạo nên dòng gốm độc đáo này chắc chắn là cộng đồng cư dân Việt ở Đàng Trong. Trong cốt cách, tiêu chí nhận diện giá trị thương hiệu của dòng gốm Quảng Đức có cả tri thức, kỹ thuật chế tác gốm sứ của người Chăm và dường như kế thừa cả hệ thống trao đổi sản phẩm, giao thương của Vương quốc Champa cổ.

Điều làm nên đặc tính tiêu biểu, có thể coi là đỉnh cao của phong cách, đặc trưng của gốm Quảng Đức là cách thức dùng vỏ sò (và cả sò tươi) khai thác từ đầm Ô Loan để nung gốm. Cốt cách của đất, hương vị của biển, sinh lực của lửa cùng với kỹ năng, tri thức con người đã tạo nên chất tinh anh của một dòng gốm. Có thể nói, mỗi sản phẩm gốm Quảng Đức là một độc bản và hơn thế là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Bảo tồn, phát huy giá trị của gốm Quảng Đức

Tại hội thảo nói trên, các nhà khoa học, nghiên cứu đã đề xuất nhiều giải pháp thực tế, khả thi nhằm bảo tồn, phát huy giá trị gốm Quảng Đức. Trong đó có những trọng tâm cần lưu ý như sau:

Bảo tồn gốm Quảng Đức phải đặt trong không gian tổng thể của dòng sông Cái, đầm Ô Loan và mối quan hệ liên vùng để thấy được giá trị kết nối của các nhân tố trọng yếu tạo nên nghề gốm. Cùng với đó, phải đặt làng gốm Quảng Đức trong mối quan hệ mật thiết với thành cổ Hội Phú - An Thổ, các vùng cung cấp nguyên liệu, nhiên liệu, sản xuất, giao lưu, buôn bán, với các làng sản xuất thủ công truyền thống như làng dệt lụa, lãnh Ngân Sơn, làng dệt chiếu, làng làm thúng chai… để thấy được bức tranh toàn cảnh về các hoạt động xã hội, nhân tố lịch sử, văn hóa, đời sống kinh tế của Quảng Đức, Phú Yên xưa và hiện nay.

Không gian trưng bày gốm Quảng Đức tại Bảo tàng Phú Yên. Ảnh: Trịnh Phương Trà

Phú Yên nên có kế hoạch bảo tồn ở mức cao nhất không gian, cảnh quan lịch sử, văn hóa của làng gốm Quảng Đức, các giá trị nguyên gốc còn được lưu tồn như lò gốm, bãi chứa nguyên liệu, phế phẩm, các bến thuyền, địa danh cổ… Đó là những yếu tố không thể thiếu để tiến tới xây dựng “Bảo tàng sinh thái gốm Quảng Đức”, tổ chức các hoạt động du lịch trải nghiệm làng nghề theo các điểm đến, tuyến đường bộ và sông biển, tạo nên giá trị kinh tế - văn hóa chuỗi.

Bên cạnh nguồn lực nhà nước, cần tranh thủ, huy động các nguồn lực xã hội, thúc đẩy hợp tác công - tư, nhất là các nhà đầu tư chiến lược có tư duy bảo tồn, phát huy và kiến tạo văn hóa. Cùng với đó là phát huy quyền văn hóa và vai trò văn hóa của cộng đồng. Theo tinh thần mới của UNESCO, đó không chỉ là cộng đồng cư dân sống trong hay gần khu di sản mà là một cộng đồng văn hóa. Chính họ là những người có quyền, có trách nhiệm và nhiều năng lực nhất trong việc bảo tồn, thực hành, trao truyền, lan tỏa, sáng tạo văn hóa. Cùng với cộng đồng cư dân là cộng đồng khoa học (làm rõ giá trị, tư vấn chuyên môn); cộng đồng quản lý (nhất là các nhà quản lý văn hóa) ban hành, thực hiện các chủ trương, chính sách, tạo cơ chế; cộng đồng doanh nghiệp (trong đó có các doanh nghiệp du lịch, doanh nghiệp di sản, bảo tồn văn hóa…); cộng đồng du khách (gồm nhiều đối tượng, du lịch văn hóa, du lịch chất lượng cao, trong đó có nhiều nhà nghiên cứu, yêu thích gốm sứ Việt Nam, thế giới...).

Tỉnh cũng nên sớm tổ chức Hội đồng khoa học bao gồm các chuyên gia có uy tín thẩm định giá trị của dòng gốm Quảng Đức. Nếu đáp ứng đủ các tiêu chí hiện hành, có thể tiến tới xây dựng hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể về kỹ thuật sản xuất gốm Quảng Đức. Mặt khác, cũng có thể đề xuất xây dựng hồ sơ di sản cần bảo vệ khẩn cấp như trường hợp gốm Bàu Trúc của đồng bào Chăm ở Ninh Thuận…

GS. TS. Nguyễn Văn Kim

Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia