Ngụ ngôn quê nhà từ con cá, lá rau...

Quê nhà là của hương hỏa của đời người. Hương hỏa ấy là đất đai hồn thiêng sông núi, là xương máu cha ông trải dọc dặm đường mở cõi để lại cho cháu con đến bây giờ.

Đâu phải ngẫu nhiên mà tiết Giao thừa, mâm cúng đầu tiên khởi đầu cho năm mới là cúng “giữa trời”, mâm cúng ấy chính là lòng dân muôn đời trĩu nặng niềm tri ân tiền nhân. Của hương hỏa dành cho con cháu nối đời ấy, không chỉ là núi cao bể rộng, không chỉ những xóm mạc đìu hiu ngày xưa trở nên những phố phường cao rộng bây giờ; hương hỏa đó còn là con cá trên sông, cọng rau ngoài bãi, đôi khi vì quá thân quen nên chúng ta quên mất rằng lịch sử văn hóa của một vùng đất lại ẩn tàng bất diệt trong những món ăn quê kiểng, những trò chơi dân dã quê mùa, rồi với sự tiến lên như vũ bão của công nghệ tin học, của thức ăn nhanh, của smartphone… nên nhiều giá trị đã không kịp lưu giữ, rồi chợt tàn phai trong quên lãng!

Thuở ấu thơ, học bài địa lý, biết châu thổ sông Hồng, sông Cửu Long phù sa màu mỡ nên đồng bãi phì nhiêu, làm vựa lúa cho cả giang san thấy thương con sông quê mình đẹp mà nghèo. Lớn lên chút nữa, đi tới những ngọn nguồn sông Hồng, sông Mê Kông, tận mắt thấy phù sa ngầu đục giữa dòng, rồi tìm về tận những bãi sú bãi đước, dưới vệt bùn nhu nhú mầm đước nơi cửa những dòng sông gặp bể, ngửi thấy mùi bùn non ào ạt lấn ra bể càng thương hơn dòng sông quê mẹ miền Trung vốn hẹp mà dốc nên không kịp giữ lại chút phù sa. Cửa bể dòng sông quê hương không có phù sa lấn ra mở cõi, người dân quê nghèo cứ thế ly hương ra Bắc vào Nam trong cuộc mưu sinh sấp mặt áo cơm.

Nhưng rồi đến một lúc nào đó, khi trên đầu tóc đã nhuốm sương, chân đi hun hút những dặm trường đầu non cuối bể, chút thương buồn về quê nghèo xứ sở chợt vợi đi, bởi biết rằng tạo hóa vốn công bằng. Không có những châu thổ mỡ màu, nhưng chính những con sông chảy xiết (vì thế nên xanh trong) đã cho quê nhà những đặc ân không vùng đất nào có được. Dòng sông nước xiết, không nhiều phù sa để con cá sông quê kiếm nhiều phù du, vì thế mà phải quẫy đạp lội bơi nhiều hơn con cá của những dòng sông khác. Bởi thế mà cũng một loài cá ấy, nhưng con cá trên dòng sông miền Trung săn chắc hơn, thơm ngon hơn, như một đền bồi cho sự không ăm ắp phù sa bồi tưới ruộng đồng.

Nói chuyện cá lại nhớ ra chuyện… mắm.

Đào Thị Hằng, cô gái Quảng Trị, nhờ nỗ lực phi thường mà có được học bổng du học thạc sĩ ở Úc chuyên ngành về biến đổi khí hậu. Thế rồi, cầm cái bằng thạc sĩ hạng ưu ấy về Việt Nam, thay vì chọn cho mình một chỗ làm trong cao ốc máy lạnh của một tổ chức quốc tế nào đó, Hằng trở về Việt Nam để… làm mắm và thành cô bán mắm với cái “nickname” khá trứ danh trên mạng xã hội là “Hằng Mắm Ruốc”. Câu chuyện làm mắm với Hằng lại liên quan đến con cá của những dòng sông miền Trung vốn ít phù sa. Nhờ kiếm ăn vất vả và bơi lội nhiều nên thịt cá chắc hơn, thơm hơn, ruột cá không có nhiều bùn như cá ở vùng biển có cửa sông lắm phù sa nên con cá biển miền Trung mang ủ làm mắm thì chất lượng nước mắm ngon hơn, độ đạm cao hơn. Hóa ra, từ sông ra bể, từ chuyện cá nghĩ qua chuyện người, thử thách chông gai nào cũng cho một kết quả khả dĩ hơn là nuông chiều săn đón.

Ngay cả chuyện ủ mắm đi nữa, cũng đừng vội nghĩ ngọn gió Lào bỏng rát khô khát quê nhà là “thiên tai”. Hằng nói rằng, để ủ mắm chín tự nhiên thì rất cần cái khô khét của “gió Lào cát trắng”. Gió Lào khiến cho mắm ủ trong những cái lu sành chín đều; nắng và gió và cát… khiến không gian khô cong bao nhiêu thì lu mắm chín ngon bấy nhiêu, con người kêu trời vì nắng nóng nhưng ông trời bù lại cho những lu mắm được chín tự nhiên mà không cần tác động thêm điều gì khác cho mắm mau rã. Thời buổi công nghệ, khi nhiều nơi muốn “đẩy nhanh tiến độ” thì gia giảm thêm cả hóa chất, nhưng với con cá biển quê nghèo, với “nắng nỏ trời xeng” xứ sở, hũ mắm quê nhà lại nhờ vậy mà thơm ngon hơn vùng khác.

Dòng sông miền Trung.

Trở lại câu chuyện con cá sông quê, lại nhớ tuổi thơ êm đềm nghèo khó, lại lẩn thẩn nhớ về những con “đam” (con cua đồng). Bây giờ đồng đất hầu như được làm bằng máy, những đứa trẻ, dù nhà quê cũng ít nhiều biết đến vị sữa với quảng cáo trên ti vi có chất A chất Z, giúp trẻ tăng chiều cao, tăng thêm trí thông minh… Nhưng nào ai hay, bao nhiêu thế hệ tuổi thơ ruộng đồng đã cao lớn nên hình hài vóc dạng bởi “canxi” từ những con cua đồng trên ruộng nghèo.

Đồng bãi vụ Đông Xuân này, trên những thửa ruộng đã cày ải xăm xắp nước, những chú “đam” sinh sôi, rồi khi ruộng được cày tơi, những sá bừa được trâu kéo băng băng qua ruộng, sau mỗi sá bừa kia những chú cua đồng ngoi ngóp, đám trẻ theo sau cứ thế mà nhặt vào cái hom giỏ bên hông.

Những đêm mùa đông, không đủ áo dày chăn ấm, bên bếp lửa nhóm lên giữa mái lá quê nghèo, những con cua đồng vừa bắt ban chiều được đem ra nướng, mùi thơm của vị đồng, mùi cháy của lớp vỏ canxi, mùi khói của củi, trong năm tháng tuổi thơ cơ cực ấy cứ tự nhiên ngấm vào trí nhớ, để rồi một ngày kia nó thành ký ức thẳm sâu, những con đam đồng với chất canxi tự nhiên ấy nuôi lớn xác thân và tuổi thơ nghèo khó nuôi lớn những ước mơ vượt ra khỏi lũy tre làng quen thuộc. Hóa ra còn một hương hỏa tinh thần riêng mang khác, làm nên văn hóa xứ sở, làm nên nết đất tính người, làm hành trang ẩn tàng sau bao nhiêu khắc khổ đời sống…

Miền Trung, có phải gieo neo để đúc thành bài ca dao bất khuất tháng năm kể câu chuyện về bà mẹ quê ra chợ Kẻ Diên mua con gà mái về “đẻ ra mười quả trứng, bảy quả ung, còn ba trứng nở ra ba con thì con diều tha, con quạ bắt, con cắt xơi/ Chớ than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc còn chồi nảy cây”. Thuở sinh thời, Giáo sư Trần Quốc Vượng có lần nhận xét rằng cái câu ca dao ấy là một trong những câu ca dao hay nhất miền Trung. Nhớ câu ca dao rồi chợt bần thần nghĩ ngợi, ông bà ta xưa vốn là những người “khốn nhi tri”, lớn khôn từ cơ cực, rồi đúc kết cơ cực thành kinh nghiệm cho cháu con, cháu con nối đời truyền lại…

Thế giới bây giờ trong lòng tay theo đúng nghĩa đen của thành ngữ này khi trong lòng bàn tay mình đang cầm một chiếc điện thoại smartphone kết nối Internet. Nhưng thế giới cũng vô cùng nhỏ bé trong những món ăn thức uống, những tục ngữ ca dao, những di sản ông bà dành dụm cho ta. Nhà văn Gamzatov có một chân lý rằng: “Hãy đi hết mảnh làng của mình bạn sẽ gặp nhân loại!”, và chúng ta có khi nào mê mải những đâu để rồi quên ta đã không đi cho hết ngôi làng tuổi dại của chính ta?

An Du