Lại "sạn" trong sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5

Năm 2020, Báo Thể thao - Văn hóa điện tử (ngày 30-9-2020) đăng một bài viết ca ngợi nhà văn Hà Đình Cẩn có nhiều tác phẩm ký và truyện được chọn trích đưa vào sách giáo khoa Tiếng Việt 3, 4, 5.

Bài báo cho biết một tác phẩm trong tập truyện “Vùng rừng âm vang” (1980) của nhà văn Hà Đình Cẩn được chọn trích làm bài tập đọc “Buôn Chư Lênh đón cô giáo” trong sách Tiếng Việt 5 là “một chuyện lạ đường rừng” hấp dẫn, khiến tôi phải chú ý.

Nay nhân có cô bé cạnh nhà học lớp 5, nhớ lại bài báo đã đọc năm trước, tôi sang mượn cuốn sách Tiếng Việt 5, tập một (NXB Giáo dục Việt Nam, Nguyễn Minh Thuyết chủ biên) về đọc, cũng chỉ để tìm hiểu cái hay, cái đẹp của bài tập đọc. Quả thật, nếu chỉ xét dưới góc độ truyện ngắn - một tác phẩm văn chương - thì khá hấp dẫn. Lời văn trong sáng, giàu chất thơ; đoạn văn ngắn mà có nhiều chi tiết lạ, nhiều tình huống như trong tác phẩm kịch... Nhưng theo chúng tôi, xét về mục đích truyền thụ kiến thức văn hóa, xã hội, từ ngữ cho học sinh thì có nhiều chi tiết của bài tập đọc cần phải bàn bạc, xem xét lại. Đoạn bài tập đọc “Buôn Chư Lênh đón cô giáo” (trang 144) có nhiều chi tiết mà tôi (một người đã ở Tây Nguyên gần 40 năm) và nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên có chung nhận định: tác giả hư cấu (theo dạng “chuyện lạ đường rừng”) để tác phẩm thêm hấp dẫn; khi nó nằm trong tập truyện ngắn thì người đọc có thể “thông cảm” bởi văn chương cho tác giả quyền hư cấu, nhưng khi đưa vào sách giáo khoa để dạy cho học sinh tiểu học thì nhất định phải đúng đắn, chuẩn mực.

Bài tập đọc "Buôn Chư Lênh đón cô giáo".

Bối cảnh của đoạn văn xảy ra ở “Buôn Chư Lênh”, tức là xảy ra ở một làng của người Êđê thuộc tỉnh Đắk Lắk. Bởi, ở Tây Nguyên chỉ có người Êđê mới gọi làng là “buôn” (các dân tộc khác có cách gọi khác, ví dụ người M’nông gọi là “bon”, người J’rai, Ba na, Xê đăng... ở Gia Lai, Kon Tum gọi là “plei”, một số dân tộc ở Kon Tum gọi là “kon”; Đắk Lắk cũng là nơi sinh sống chủ yếu của người Êđê (các tỉnh khác trong khu vực Tây Nguyên cũng có người Êđê sinh sống nhưng rất ít). Nội dung của đoạn văn kể việc buôn Chư Lênh đón tiếp cô giáo Y Hoa “đến mở trường bằng nghi thức trang trọng nhất dành cho khách quý”. Có hai chi tiết được xem là “lạ, hấp dẫn”.  Chi tiết thứ nhất là “mấy cô gái vừa lùi vừa trải những tấm lông thú thẳng tắp từ đầu cầu thang tới cửa bếp giữa sàn” để đón khách quý là cô giáo Y Hoa. Chi tiết thứ hai là khi cô giáo Y Hoa đã vào nhà thì già Rok, trưởng buôn trao cô giáo con dao, cô giáo “nhằm vào cây cột nóc chém một nhát thật sâu vào cột. Đó là lời thề của người lạ đến buôn”. Cả hai chi tiết “lạ, hấp dẫn” này nhà nghiên cứu văn hóa dân gian là Tiến sĩ Lương Thanh Sơn (nguyên Giám đốc Bảo tàng Đắk Lắk) và nhà văn, nhà nghiên cứu  văn hóa dân gian Linh Nga Niê Kđăm đều khẳng định là không có trong văn hóa nghi lễ của người Êđê, càng không có trong thời hiện đại (thời đã có cô giáo đi mở trường học), chỉ có thể có trong các chuyện cổ, sử thi mà thôi. Chi tiết “nhằm vào cây cột nóc chém một nhát thật sâu” cũng thể hiện căn nhà đón khách không phải căn nhà của người Êđê. Người Êđê ở nhà dài, không có cột nóc; chỉ có các tộc người khác, như J’rai, Ba na, Xê đăng, Giẻ triêng... ở Gia Lai, Kon Tum mới có nhà có cột nóc đó là nhà rông. Rõ ràng ở đây đã có sự hư cấu và lẫn lộn về văn hóa sinh hoạt, văn hóa kiến trúc giữa các tộc người Tây Nguyên. Cả tên gọi của cô giáo Y Hoa cũng là cách gọi của các tộc người ở Kon Tum, Gia Lai. Người Êđê không gọi phái nữ là “Y” mà là “H” (ví dụ H’Linh, H’Xíu).

Một chi tiết nữa không chính xác trong cách dùng từ của bài tập đọc này là “Y Hoa lấy trong gùi ra một trang giấy”. Ở đây tác giả dùng từ “trang” không đúng. “Trang ” là “Mỗi mặt của từng tờ giấy trong sách, báo, vở” (Từ điển Tiếng Việt, Viện Ngôn ngữ học, 2000). Vậy thì làm sao để cô giáo Y Hoa có thể lấy ra được “một trang giấy”(?). Như vậy, từ dùng ở đây phải là “tờ”, “lấy trong gùi ra một tờ giấy” mới đúng.

Trên đây là những điều chúng tôi xin được trao đổi cùng nhóm tác giả biên soạn sách Tiếng Việt 5 tập một với mong muốn: ở lần tái bản tới cuốn sách sẽ được chỉnh sửa tốt nhất để con em chúng ta được học những điều đúng đắn, chuẩn mực nhất.

    Đặng Bá Tiến