Di sản tư liệu – Nguồn "chất liệu" quý giá cần được bảo tồn và phát huy

Hồ sơ cán bộ đi B - Di sản tư liệu quý giá về thời kháng chiến.

Một kho tàng quý giá trong di sản văn hóa làng Việt, đó là di sản Hán Nôm. Loại di sản tư liệu này đang được lưu giữ ở các cộng đồng gia tộc, làng xã. Đó là các gia phả, hương phả, các loại văn khế, thư tịch cổ, nhiều nhất là văn bia, bức hoành phi, câu đối, sắc phong... Tư liệu về làng xã còn chứa đựng nhiều trong các thư tịch cổ như Ô châu cận lục (Vô danh thị, Dương Văn An nhuận sắc tập thành, 1553-1555); Phủ biên tạp lục (Lê Quý Đôn, 1776), Đại Nam nhất thống chí (thời Tự Đức), Đại Nam nhất thống chí (thời Duy Tân), Đồng Khánh địa dư chí. Trong quá trình nghiên cứu văn hóa làng Việt miền Trung và Tây Nguyên, các nhà khoa học Phân viện Văn hóa nghệ thuật tại Huế đã kế thừa bộ tư liệu đồ sộ bằng chữ Quốc ngữ, chữ Hán và tiếng Pháp do Hội Folklore Đông Dương, Trường Viễn Đông Bác Cổ Pháp tập hợp, sưu tầm trong những năm 1940. Những công trình ghi chép về các dân tộc Tây Nguyên miền núi của các học giả nước ngoài trước đây như Sabatier, Heny Metter, G.Condoninas, Le Pichon...về luật tục, sử thi, phong tục tập quán của các dân tộc là nguồn tư liệu quý đã được kế thừa, sử dụng có hiệu quả.

Thời hiện đại, những di sản tư liệu càng trở nên quý giá, trong đó chủ yếu là tư liệu về chiến tranh cách mạng. Đây là nguồn tư liệu quý để nghiên cứu lịch sử địa phương, đưa vào trưng bày ở các nhà truyền thống, bảo tàng. Nhật ký, hồi ký, ghi chép của cán bộ, chiến sĩ, nhất là cán bộ đi B trong thời chiến chứa đựng những thông tin hết sức quý giá. Những tư liệu quý giá này đang được lưu giữ ở Cục Lưu trữ Trung ương. Những năm gần đây, những tư liệu, hiện vật của cán bộ đi B được trưng bày, giới thiệu ở một số tỉnh, thành phố trong cả nước. Các sổ tay ghi chép, nhật ký điền dã, bản dịch song ngữ, di cảo của các nhà nghiên cứu, sưu tầm, nghệ nhân cũng chứa đựng kho tư liệu giá trị cần thu thập, khai thác. Thật thú vị biết bao nếu tại Bảo tàng Dak Nông, Dak Lak, Gia Lai bên cạnh việc trưng bày hình ảnh nghệ nhân đang kể sử thi, tác phẩm sử thi Tây Nguyên đã in thành sách còn có những sổ tay ghi chép các chuyến điền dã, bản dịch, bản thảo của các nhà nghiên cứu, di cảo của nghệ nhân để thấy quá trình làm việc nhằm bảo tồn di sản của quá khứ như thế nào. Bảo tàng Quai Braily (Công hòa Pháp) trưng bày cả sổ tay điền dã của G.Condominas khi ông đến sống và nghiên cứu ở làng Ndut Liêng Krak của dân tộc Mnông Gar. Bảo tàng Dak Nông cần có chỗ trưng bày giới thiệu bộ sử thi liên hoàn ot ndrong của dân tộc M’nông đi kèm với di cảo, hình ảnh của nghệ nhân Điểu Kâu - người góp phần quan trọng nhất trong việc giải mã, dịch thuật, sưu tầm kho tàng sử thi M’nông.

Bi ký Chăm ở nhóm tháp G Mỹ Sơn.

Di sản ảnh cũng là loại hình di sản tư liệu khá phong phú. Địa bàn Tây Nguyên miền núi luôn được sự quan tâm ưu ái của các nhà nghiên cứu, nhà nhiếp ảnh. Họ có những bộ sưu tập ảnh đầy đủ các thể loại từ tư liệu dân tộc học, nhân học đến phong cảnh, nghệ thuật, khoa học, báo chí. Bảo tàng các tỉnh Tây Nguyên may mắn được lưu giữ, trưng bày những ảnh tư liệu giá trị về trang phục, lễ hội, nhà cửa, vật dụng... của đồng bào Tây Nguyên của thế hệ trước. Khi điền dã ở làng Ndut Liêng Krak, G.Condominas đã chụp hàng ngàn bức ảnh. Hiện nay, tại Bảo tàng Dak Lak, ảnh của ông được chọn lựa để trưng bày, in trong vựng tập của Bảo tàng, giới thiệu về văn hóa tộc người M’nông. Tập sách ảnh: “Ngày xưa Liang Biang... Đà Lạt” của Tam Thái phần lớn là ảnh chụp Đà Lạt xưa. Các nhà nhiếp ảnh đương đại ở Tây Nguyên như Cảnh Dương, Trần Phong, Đào Thọ, Chính Hữu, Phạm Huỳnh, Phạm Dực, Bảo Hưng, Đặng Bá Tiến... có những bộ ảnh Tây Nguyên rất giá trị, đã từng đoạt giải trong các cuộc thi, triển lãm, xuất bản thành sách. Riêng nhà nhiếp ảnh Trần Phong đã cho ra mắt hai tập sách ảnh: Tượng gỗ Tây Nguyên, Lễ hội Tây Nguyên.

Di sản tư liệu là “chất liệu” không thể thiếu để nghiên cứu về di sản vật thể và phi vật thể, tìm hiểu về vùng đất, con người ở từng địa phương. Đất nước ta vốn rất giàu có về di sản, trong đó bao gồm cả di sản tư liệu. Tuy nhiên, chúng ta chưa thực sự chú trọng sưu tầm, nghiên cứu về loại hình di sản này. Trong khi đó, chúng đang bị mai một, hư hỏng do thời gian, chiến tranh, khí hậu và điều kiện bảo quản. Do đó, cần khẩn trương sưu tầm, nghiên cứu và có hướng bảo tồn, phát huy giá trị của loại hình di sản quý giá này.

Tấn Vịnh