Đào Duy Từ – người giúp chúa Nguyễn xây dựng cơ đồ ở phương Nam

Đền thờ Đào Duy Từ tại Hoài Nhơn (Bình Định)  Ảnh: T.L

Mặc dù tài năng và trí tuệ uyên bác nhưng Đào Duy Từ vẫn phải chịu sự trù dập của mệnh đời nghiệt ngã. Quê ở Thanh Hóa, vốn là con nhà kép hát đào ca - ngang thân phận với những kẻ nô tỳ - ông và gia đình bị xã hội ruồng bỏ, gặp sự khinh khi của vua quan thời Lê - Trịnh. Lý lịch buộc ông bị cấm thi vĩnh viễn. Xã hội đương thời với quan niệm hẹp, bất công - "xướng ca vô loài" - đã gián tiếp thay đổi hẳn cuộc đời ông. Khi mà lịch sử chưa thể nghiêm minh phán xét, bấy giờ khó ai ngờ không chỉ Đào Duy Từ mà ngay cả vận nước cũng chuyển biến theo cuộc thoát ly bất đắc dĩ của một tài năng lớn - tham mưu, chiến lược gia kiệt xuất.

Khi tài năng không được trọng dụng, ông đã phải bôn ba vào Nam để ấp ủ những dự định lớn lao. Khi mới vào Nam, do gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống, ông phải đi ở chăn trâu cho nhà giàu ở Bình Định.

Ông chủ là người ham mê văn học, phát hiện ra Đào Duy Từ là người có tài, đã tiến cử Đào Duy Từ cho quan Khám lý Trần Đức Hòa. Vì mến tài của Đào Duy Từ, Trần Đức Hòa đã gả con gái cho, đồng thời tiến cử Đào Duy Từ cho chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên. Sau cuộc gặp gỡ với Đào Duy Từ, chúa Sãi đã nhìn thấy một tài năng kiệt xuất và phong cho ông làm Nha úy Nội tán. Anh hùng tương ngộ được anh hùng. Chúa hiền, tôi giỏi gặp nhau để bắt đầu chuyển dịch một cơ đồ. Nguyễn Phúc Nguyên không ngần ngại khi phong tước Hầu, chức Nội Tán quân cơ cho một kẻ chăn trâu, xuất thân từ giai cấp nô tỳ hèn hạ đủ để thấy Duy Từ có tài năng xuất chúng thế nào. Với chức vị ấy, Đào Duy Từ nghiễm nhiên thành quân sư, người cố vấn tối cao cho chúa Nguyễn.

Được tin tưởng, trọng dụng, ông đã hết lòng tận tụy giúp chúa Nguyễn về tổ chức quân sự, chính trị, văn hóa. Năm 1630, ông chủ xướng việc thiết kế và chỉ đạo xây dựng hai công trình phòng thủ quan trọng là Lũy Trường Dục và Lũy Thầy ở tỉnh Quảng Bình. Đây là hai chiến lũy quan trọng, giúp chúa Nguyễn có thể phòng thủ hiệu quả trước nguy cơ tấn công của quân Trịnh.

Bên cạnh việc gia cố phòng thủ để đối phó với những biến cố xảy ra, Đào Duy Từ đã nghĩ ra kế sách giúp chúa Nguyễn Phúc Nguyên không phải chịu sự quản lý của vua Lê chúa Trịnh. Khi Văn Khuông được chúa cho đi ra Bắc tạ ơn vua Lê chúa Trịnh, Duy Từ đã cho đúc một cái mâm đồng hai đáy, giấu sắc phong ở giữa, xong, sắm đầy đủ lễ vật và cử Văn Khuông làm sứ giả đi tạ ơn. Duy Từ đã dặn dò đoàn sứ giả dâng xong mâm đồng cho họ Trịnh thì mau tìm cách về. Chúa theo lời, sai Văn Khuông đi Đông Đô. Văn Khuông đến, Trịnh Tráng mời vào yết kiến và được tiếp đãi rất nồng hậu, Văn Khuông bưng mâm đồng chứa đầy vàng bạc dâng lên. Tráng nhận lấy. Ngay hôm đó, Văn Khuông lẻn ra khỏi cửa đô thành, theo đường biển mà trở về. Người họ Trịnh thấy cái mâm đồng hai đáy thì lấy làm lạ, bèn tách ra xem thì thấy ở trong có tờ sắc phong và một tấm thiệp viết:

“Mâu phi vô dịch

Mịch phi kiến tích

Ái lạc tâm trường

Lực lai tương địch”.

Bầy tôi dâng lên, Tráng hỏi về ngụ ý của những câu trên là gì nhưng không ai hiểu được. Một nhân tài của đất Bắc lúc ấy là Phùng Khắc Khoan đã giải nghĩa rằng: “Mâu nhi vô dịch”: chữ mâu mà không có dấu phẩy là chữ dư, nghĩa là ta. “Mịch phi kiến tích”: chữ mịch mà không có chữ kiến thì thành ra chữ bất, nghĩa là không. “Ái lạc tâm trường”: chữ ái mà để rơi mất chữ tâm thì thành ra chữ thụ nghĩa là chịu hay nhận. “Lực lai tương địch”: chữ lực nếu đem ghép với chữ lai thì thành ra chữ sắc nghĩa là sắc phong, tờ sắc. Đó là ẩn ngữ của bốn chữ “Dư bất thụ sắc” (nghĩa là ta không nhận sắc). Tráng giận lắm, sai người bắt Văn Khuông nhưng không kịp. Tráng muốn lập tức đem quân vào đánh phương Nam, nhưng lúc việc quân tình ngoài Bắc đang rắc rối nên thôi. Kể từ đó chúa Trịnh đã rất nhiều lần Nam chinh để tiêu diệt chúa Nguyễn nhưng đều thất bại bởi không qua được Lũy Thầy và Lũy Trường Dục do Đào Duy Từ cho xây dựng đã khiến Trịnh chúa phải nản lòng chinh phạt. Vua Lê chúa Trịnh đã ruồng bỏ một nhân tài quan trọng mà sau đó chính họ đã phải trả một cái giá không thể nào lường nổi.

Cũng từ đó các chúa Nguyễn đã xây dựng một vương triều thịnh trị ở vùng đất phía Nam để mở ra một thời kỳ phát triển thịnh vượng của triều đại 9 chúa Nguyễn ở Đàng trong. Đào Duy Từ với tài năng kiệt xuất đã giúp chúa Nguyễn Phúc Nguyên xây dựng một cơ nghiệp lớn ở phương Nam với sự độc lập riêng chứ không còn phụ thuộc vào vua Lê chúa Trịnh. Đào Duy Từ đã liều chết bơi ngang qua dòng sông định mệnh, nơi phân chia đôi bờ Trịnh - Nguyễn. Bậc thượng trí thức thành tứ cố vô thân, người anh tài đành hành khất nơi dọc đường gió bụi. Nhưng vượt lên tất cả, Đào Duy Từ đã thể hiện được mình là một nhà quân sự tài ba, nhà văn hóa lỗi lạc. Tài năng của ông sẽ luôn được hậu bối nghiêng mình thán phục!

Lê Khắc Niên