Thăm chiến lũy Đá Rồng - Truông Mua

Vào thời điểm 1884-1885, triều đình nhà Nguyễn ngày càng tỏ ra bất lực trước bọn giặc ngoại xâm, đã lần lượt cắt đất dâng cho thực dân Pháp, Trung Kỳ trở thành đất “bảo hộ” của thực dân; một số bọn quan lại Nam triều làm tay sai cho giặc, quay sang đàn áp các phong trào kháng Pháp của nhân dân ta.

Khi vua Hàm Nghi xướng hịch Cần Vương, Trần Văn Dư liền ứng nghĩa, cùng với các Phó bảng Nguyễn Duy Hiệu, Cử nhân Phan Bá Phiến, ấm sanh Tiểu La Nguyễn Thành... đoàn kết làm nghĩa hội.

Lúc này, triều đình Huế đã thấy được vị trí quan trọng của Sơn phòng Dương Yên ở Quảng Nam cũng như uy tín của Trần Văn Dư đối với nhân dân trong vùng có thể gây trở ngại cho triều đình, quan quân triều Nguyễn muốn dùng kế “Điệu hổ ly sơn” đối với Trần Văn Dư để chia rẽ nội bộ Nghĩa hội, tạo điều kiện thuận lợi trong việc đàn áp và chiếm đóng các vùng ở phía Nam. Nguyễn Văn Tường đã mượn chỉ dụ của Từ Dũ Thái hậu, bổ nhiệm Nguyễn Đình Tựu vào thay thế Trần Văn Dư, điều ông vào làm Bố Chánh tỉnh Quảng Ngãi.

Phát lộ dấu vết lũy Đá Rồng tại Phú Ninh.

Ngày 25-9-1885, quân đội viễn chinh Pháp dưới sự chỉ huy của tướng Schanits và linh mục Maillard với trang bị đầy đủ các phương tiện chiến tranh mở cuộc tấn công hòng chiếm lại thành tỉnh La Qua. Quân Pháp tiến quân theo hai hướng chính: đường thủy từ Huế, Đà Nẵng vào cửa biển Hội An và đường bộ theo hướng quốc lộ vào Bắc Vĩnh Điện ồ ạt tấn công đánh chiếm thành tỉnh.

Trước tình hình ấy, Tiến sĩ Trần Văn Dư cùng Phó bảng Nguyễn Duy Hiệu quyết định rút đại bộ phận về căn cứ Sơn phòng Dương Yên (nay thuộc thôn 5, xã Trà Dương, huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam) để bảo toàn lực lượng, phục vụ cho một cuộc chiến đấu lâu dài. Đồng thời cho xây dựng nhiều căn cứ, bố trí lực lượng để chặn đánh quân Pháp và quân Nam triều Đồng Khánh nếu chúng tấn công vào Sơn phòng Dương Yên như lũy Đá Rồng, Truông Mua, Suối Đá...

Dựa vào núi non hiểm trở, Nguyễn Duy Hiệu cho xây đắp lũy Đá Rồng - Truông Mua tại khu vực giáp ranh 3 xã: Tam Vinh, Tam Dân (huyện Phú Ninh) và Tiên Phong (huyện Tiên Phước) để làm căn cứ của Nghĩa hội. Chiến lũy Đá Rồng - Truông Mua lấy núi Thị làm nơi quan sát, thành lũy đắp bằng đá cao chừng 1,5 m, rộng 1 m chạy dọc theo dãy núi Hòn An có chiều dài khoảng 2 km.

Bờ lũy hình vòng cung ôm trọn vẹn quả đồi, kéo dài từ đỉnh đồi đến sát chân đồi. Nhìn về hướng Đông, bờ thành lũy chạy dài theo hướng Bắc - Nam điểm đầu từ bờ suối dưới chân núi Thị theo hướng núi Dương Hố Bạch, nay phát hiện còn lại hơn 150 m. Nhìn về hướng Nam, bờ thành lũy chạy theo hướng Đông - Tây, sát dòng suối nay phát hiện còn khoảng hơn 200 m, tạo thành góc vuông.

Theo lời kể của người dân địa phương, trước đây bờ thành cao hơn 3 mét, trên thành xây dựng nhiều bệ đỡ để lắp đặt súng thần công và đặt các chòi quan sát, trong đó chòi quan sát cao nhất được đặt trên đỉnh núi Thị. Chiều cao thành lũy hiện nay còn hơn 2 m, rộng 1 m, được xây dựng bằng đá núi xếp chồng lên nhau. Liền kề bên dòng suối có độ dốc lớn là ngọn núi Thị cao sừng sững và nối liền các dãy núi thấp qua Tài Thành, Ngọc Tú giáp đến chiến lũy Suối Đá (nay đã sụp đổ) tạo thành bức tường thành tự nhiên vững chắc. Liền kề dòng suối là con đường độc đạo đi từ Tú Bình (Tam Vinh) qua địa phận xã Tiên Phong (Tiên Phước). Đứng trên bờ lũy phóng mắt nhìn ra xa quan sát cả một vùng đồng ruộng rộng lớn về hướng đông Tú Bình thuận lợi cho việc bày binh bố trận và phòng thủ nếu bị đối phương tấn công.

Đá núi được xếp chồng lên nhau tại chiến lũy Đá Rồng.

Tháng 11-1885 (Ất Dậu), quân Pháp đã huy động một lực lượng hùng hậu cả về quân số và vũ khí và phương tiện chiến tranh cùng với quân Nam triều Đồng Khánh tiến đánh Sơn phòng Dương Yên. Tại lũy Đá Rồng - Truông Mua, nghĩa quân Nghĩa hội Quảng Nam dưới sự chỉ huy của  Nguyễn Duy Hiệu đã lập  phòng tuyến chống trả, chặn đường tiến quân của quân Pháp gây cho quân Pháp và quân Nam triều Đồng Khánh nhiều tổn thất nặng nề. Thế nhưng, do phải chiến đấu trong điều kiện thiếu thốn mọi bề: lực lượng, vũ khí, lương thực...  sau một thời gian chống trả, cầm cự một cách anh dũng, kiên cường, nghĩa quân đã bị thất thủ.

Năm 1985, tại khu vực này, nhân dân địa phương phát hiện được một khẩu súng thần công trong lúc rà tìm phế liệu. Hiện nay khẩu súng này đang được trưng bày tại Bảo tàng thành phố Tam Kỳ như là một minh chứng cho sự tồn tại của một căn cứ của Nghĩa hội Quảng Nam trên vùng đất Phú Ninh.

An Trường