Xôi ngũ sắc – nét văn hóa ẩm thực truyền thống của đồng bào Tây Bắc

Xôi ngũ sắc có sự hội tụ của nhiều màu; các màu đỏ, vàng, xanh, tím, trắng được hòa quyện vào nhau làm nên đĩa xôi đẹp mắt. Theo quan niệm của đồng bào Tày vùng Tây Bắc, việc sắp xếp năm màu sắc của xôi không phải là ngẫu nhiên mà là có dụng ý: Năm màu xôi tượng trưng cho ngũ hành. Màu vàng là màu của thổ (đất), xanh là màu của mộc (cây), đỏ là màu của hỏa (lửa), trắng là màu của kim (kim loại), đen là màu của thủy (nước). Đồng thời, một đĩa xôi có năm màu sắc khác nhau còn tượng trưng cho khát vọng hạnh phúc, no ấm, mưa thuận gió hòa cũng như sự hài hòa giữa trời đất và lòng người của đồng bào Tày nơi đây.

Để có được xôi ngũ sắc, đồng bào phải chuẩn bị nguyên liệu khá công phu. Về gạo nếp: là loại gạo trồng trên nương, hạt dài, mẩy, khi nấu lên hạt xôi bóng lừ; thường là chọn giống nếp nương ngon nhất, khi thu hoạch đồng bào ngắt thành từng chùm về treo trên gác bếp, khi nào sử dụng mới mang xuống. Các loại màu từ nhiều loại củ, lá chủ yếu được lấy từ tự nhiên: Màu đỏ dùng quả gấc, hoặc sử dụng lá cơm đỏ trồng trong vườn nhà (cây cơm đỏ mọc là là mặt đất, lá có màu xanh ngắt nhưng khi ngâm với gạo nếp thì gạo lại chuyển màu đỏ tươi). Màu xanh dùng lá gừng, lá cơm xanh, hoặc vỏ bưởi, vỏ măng đắng đốt lấy tro ngâm với nước có pha chút vôi. Màu vàng dùng củ nghệ già giã lấy nước. Màu tím dùng lá cơm đen, hoặc lá cây sau sau.

Cách thổi xôi cũng khá tỉ mỉ, tinh tế: Trước khi nhuộm màu gạo, đồng bào vo gạo nếp rồi ngâm từ 5-6 giờ cho hạt gạo mềm, nở ra, sau đó mang đi nhuộm màu bằng cách nhuộm từng màu vào gạo và để riêng ra. Sau khi nhuộm màu, đến công đoạn cuối cùng là đồ xôi. Khâu này đòi hỏi phải thật khéo léo mới có được món xôi như ý. Gạo ngâm màu nào dễ phai nhất được cho vào chõ đầu tiên, kế đến là các màu còn lại, màu trắng trên cùng; phải đồ mỗi màu một chõ riêng.

Khi xôi chín, bắc nồi xôi xuống, những người phụ nữ khéo léo dùng tay nắm từng nắm xôi to tương ứng với những màu sắc khác nhau và xếp vào đĩa hay chiếc sàng nhỏ có lót lá dong xanh ngắt tạo thành một đĩa xôi có 5 mảng màu khác nhau. Nhìn đĩa xôi ngũ sắc của người vùng cao, chưa thưởng thức người ta đã thấy đẹp mắt. Xôi có màu đỏ tươi của gấc, có màu vàng tươi của nghệ, có màu tím nhè nhẹ của lá cơm đen, màu xanh của lá cơm xanh… Hạt xôi được làm từ gạo nếp ngon nên rất căng và bóng. Tất cả được tôn lên bởi nền xanh tươi của lá dong.

Đến Tây Bắc vào những dịp lễ, tết, hay chợ phiên, du khách sẽ không khó khăn khi muốn chiêm ngưỡng và thưởng thức sự đẹp mắt và vị ngon của xôi ngũ sắc – nét văn hóa ẩm thực truyền thống của đồng bào nơi đây.

Nguyễn Thế Lượng