Thiêng liêng lễ cúng bến nước của người Êđê

Tiếng chiêng đồng vang lên rộn rã trong nhà cộng đồng buôn Ky, TP. Buôn Ma Thuột báo hiệu các khâu chuẩn bị đã hoàn tất, thúc giục mọi người dân cùng tập trung lại để nghi lễ cúng bến nước được bắt đầu. Ông Y Bang Byă, già làng buôn Ky cho biết, người Êđê thường lập buôn ở gần nguồn nước. Họ rất tôn trọng và luôn gìn giữ cho nguồn nước trong sạch. Hằng năm, sau khi kết thúc việc thu hoạch mùa màng, trước khi bước vào vụ sản xuất mới, thường là vào tháng 3 dương lịch, cả buôn sẽ cùng tổ chức lễ cúng cảm tạ thần nước đã phù hộ cho buôn có được nguồn nước trong lành để sử dụng, ban cho mưa thuận gió hòa để mùa màng bội thu, người dân được no ấm. Đây cũng là dịp bà con trong buôn tụ họp, chia sẻ về đời sống, công việc sản xuất trong một năm đã qua.

Bến nước buôn Sah, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar. Ảnh: L. Anh

Theo phong tục của người Êđê, trước đây, khi muốn lập một buôn mới, chủ buôn, thường là phụ nữ (đại diện cho quyền lực mẫu hệ của cộng đồng) cùng những người anh em trai của mình (gọi là dăm dei), làm lễ xin tổ tiên ông bà và các vị thần linh của núi rừng để tìm bến nước mới. Người tìm ra bến nước được mọi người trong cộng đồng gọi là chủ bến nước (pô pin êa). Khi buôn mới được lập, chủ bến nước là người đứng ra chủ trì công việc cúng bến nước. Công việc này sẽ được tiếp nối cho các con cháu của người chủ bến nước. Người Êđê theo mẫu hệ nên người tiếp quản sẽ là vợ chồng con gái của chủ bến nước. Bà H’Rôl H’đơk - chủ bến nước buôn Ky cho biết, ngày nay, tùy vào điều kiện kinh tế của chủ bến nước và người dân trong buôn, lễ cúng bến nước có thể được tổ chức hằng năm hoặc vài năm một lần. “Riêng ở buôn Ky từ xưa đến giờ dòng họ H’đơk chịu trách nhiệm tổ chức lễ cúng bến nước. Có thể là hằng năm hoặc 2 - 3 năm một lần tùy theo điều kiện kinh tế của chủ bến nước. Ý nghĩa của việc tổ chức lễ cúng bến nước là cầu cho dân làng được khỏe mạnh, ấm no, hạnh phúc. Riêng đối với dòng họ thì cũng có một ý nghĩa riêng đó là duy trì tốt lễ cúng bến nước thì dòng họ được mạnh khỏe, con cháu đời đời phát triển và làm kinh tế, thuận tiện trong cuộc sống hằng ngày” – Bà H’Rôl chia sẻ.

Để chuẩn bị lễ cúng, trước đó già làng, chủ bến nước họp bàn với dân làng phân công thanh niên làm vệ sinh khu vực bến nước, nguồn nước và sửa đường vào bến. Phụ nữ, người già thì dọn dẹp nhà cửa, đường làng ngõ xóm. Người dân trong buôn tùy điều kiện có thể đóng góp công sức, vật chất, tham gia nấu rượu cần, tập luyện đánh chiêng, chuẩn bị lễ vật cúng. Đến ngày đã định, mọi người sẽ cùng tập trung tại nhà cộng đồng, cột rượu cần, mổ heo, gà, treo chiêng trống, trang trí mâm lễ. Lễ cúng bến nước diễn ra gồm 3 phần: cúng mời tổ tiên, ông bà về dự lễ (phat atâo), cúng đầu nguồn nước và cúng sức khỏe chủ bến nước. Mỗi phần lễ sẽ có lễ vật riêng là một con gà hoặc một con heo và một ché rượu cần.

Khi lễ cúng bắt đầu, thầy cúng khấn báo sự việc buôn tổ chức lễ cúng, mời tổ tiên, ông bà của chủ bến nước và các thần linh cùng về dự lễ. Sau đó, mọi người di chuyển ra bến nước đầu buôn, thầy cúng tiếp tục làm lễ cảm tạ thần nước, cầu an cho buôn làng và dâng các lễ vật lên thần nước. Tại đây, sau khi lễ kết thúc, phụ nữ được phân công sẽ lấy nước đưa về nhà cộng đồng để đổ đầy các ché rượu cho mọi người cùng thưởng thức. Sau khi kết thúc lễ cúng sức khỏe cho chủ bến nước, phần hội được tiếp tục trong tiếng chiêng rộn rã, tiếng cười nói, hỏi thăm nhau của những người dự lễ.

Chị H’Su Juê H’đơk, cháu gái chủ bến nước buôn Ky khoe chị đã được tham gia ba lễ cúng bến nước do dòng họ mình tổ chức. Buôn Ky là một trong số ít các buôn ở trung tâm TP. Buôn Ma Thuột còn duy trì bến nước và nghi lễ cúng bến nước cho tới ngày nay. Chị H’Su Juê cảm thấy rất vui và tự hào khi dòng họ mình được cai quản và duy trì lễ cúng bến nước trong buôn.

An Phương