Trẩy hội chùa Bà

Ở thôn An Hòa, xã Phước Quang, huyện Tuy Phước (Bình Định) vẫn lưu truyền những câu ca: “Tháng Giêng xem hội chùa Ông/ Mà lòng nhấc nhổm chờ mong hội Bà/ Ai đi buôn bán nơi xa/ Lo về kịp hội quê nhà thường niên”.

Hội Bà chính là Lễ hội chùa Bà lưu truyền từ thuở cảng thị Nước Mặn còn phồn vinh đến giờ, diễn ra vào các ngày 30 tháng Giêng và mùng 1, 2 tháng Hai Âm lịch hằng năm ở thôn An Hòa.

Theo các nhà nghiên cứu, chùa Bà đã có từ đầu thế kỷ 17. Trong chùa hiện nay, tượng Thiên Hậu Thánh Mẫu tọa lạc ở điện thờ chính, hiện thân của đức hạnh, lòng hiếu thuận, lòng nhân ái xả thân vì người khác; bên phải thờ bà chúa Thai Sinh - Bảo sản, biểu tượng của ước vọng phồn thực; bên trái thờ Thành Hoàng, thể hiện lòng biết ơn tổ tiên tạo lập cơ nghiệp, ước vọng bình an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Với ý nghĩa văn hóa chứa đựng bên trong như vậy, chùa Bà đã trở thành biểu tượng văn hóa tiêu biểu cho sự giao lưu, tiếp biến văn hóa và điểm hội tụ tinh thần của cộng đồng cư dân Cảng thị Nước Mặn một thời.

Thuở Cảng thị Nước Mặn còn phồn thịnh, phố phường đông đúc, tới ngày lễ, cư dân cảng thị, người Việt và người Hoa Minh Hương đưa kiệu tới miếu Thành Hoàng, miếu Quan Thánh (thờ Quan Công), miếu Bà mụ (bà chúa Thai Sinh - Bảo sản) rước linh các vị thần này về chùa Bà. Nửa đêm ngày 30 tháng Giêng diễn ra lễ tế các vị thần này vì họ được suy tôn là những vị thần khai sáng, che chở cho đời sống vật chất, tinh thần của người dân Cảng thị Nước Mặn. Các vị thần trong tín ngưỡng người Việt và người Hoa được rước về tế chung trong cùng một ngôi chùa biểu hiện tinh thần dung hợp văn hóa - tín ngưỡng của người Việt, người Hoa trong đời sống tâm linh của cư dân Nước Mặn.

Sau lễ tế thần, khách thập phương mới vào lễ chùa và dự hội. Phần hội diễn ra trong ngày thứ hai và thứ ba, phô diễn những vẻ đẹp văn hóa của cộng đồng cư dân cảng thị xưa. Các biểu trưng ngư - tiều – canh - mục được cung kính rước trên kiệu, qua đường phố, thể hiện sự biết ơn công lao khai sáng, tạo dựng cơ nghiệp của cha ông, đã cải biến vùng đất sình lầy ven sông cận biển trở thành một thương cảng sầm uất, phồn thịnh ở miền cực Nam nước Việt trong buổi đầu mở nước và xây dựng vùng đất mới.

Trong những ngày hội, các trò chơi dân gian như: đánh đu, kéo co, đấu võ, đấu vật, chơi cù, chọi gà, bắt vịt, thi nấu cơm, bịt mắt bắt dê, thả thơ, xổ cổ nhơn, hô bài chòi, đánh cờ người... của người Việt; các trò chơi đốt cây bông, đổ giàn có nguồn gốc từ người Hoa và còn có trò chơi chịu ảnh hưởng của các thầy cúng người Chăm như hát mộc xà leo. Vào ban đêm, người dân đốt đèn lồng sáng rực đường phố, các gánh hát nổi tiếng ở phủ Quy Nhơn được mời đến hát bả trạo, diễn tuồng (hát bội) và các nhà sư còn đưa phật tử đến múa lục cúng.

Người dân đi hội chùa Bà.

Lễ hội chùa Bà có vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của cư dân Cảng thị Nước Mặn một thời. Đến với lễ hội, hướng tới các giá trị văn hóa nhân bản, con người cảm nhận được sự thông linh với thần linh, được giao tiếp với cộng đồng, tham gia sinh hoạt cộng đồng từ các cuộc rước, các trò chơi dân gian, liên hoan đình đám. Và như thế, con người hỉ xả với nhau, quên đi những lo toan thường nhật, tha thứ cho nhau những mâu thuẫn đời thường, sự đoàn kết cộng đồng được củng cố. Đó là nhu cầu tinh thần của mỗi cá nhân và của cả cộng đồng. Sự thỏa mãn nhu cầu này sẽ như một sự “thanh lọc tâm hồn”, làm cho tâm lý cá nhân được cân bằng sau bao trắc trở của cuộc sống, tạo hứng khởi mới, động lực và năng lượng mới cho cuộc sống.

Do phù sa bồi lấp, đến cuối thế kỷ 18, tàu thuyền không thể đến được Cảng thị Nước Mặn. Việc trao đổi mua bán hàng hóa suy giảm dần, cư dân Nước Mặn ly tán đi tìm nơi làm ăn mới. Cảng thị Nước Mặn suy tàn từ đó nhưng lễ hội chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn vẫn còn được duy trì đến ngày nay sau bao biến động lịch sử.

Để bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội, năm 2010 UBND tỉnh Bình Định công nhận chùa Bà là Di tích lịch sử cấp tỉnh. Năm 2022, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận Lễ hội chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Thời gian qua, di tích chùa Bà đã được chính quyền, cộng đồng người dân địa phương tôn tạo, mở rộng đường vào di tích; huy động kinh phí xã hội hóa để trùng tu; đưa nhiều hoạt động văn hóa, thể thao vào khuôn khổ lễ hội như khôi phục nghi thức rước biểu trưng ngư - tiều – canh - mục; tổ chức hội bài chòi cổ, múa lân, hát tuồng và tổ chức nhiều trò chơi dân gian...

Sau 400 năm tồn tại, Lễ hội chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn chứng tỏ thời gian không thể xóa nhòa những giá trị văn hóa nhân bản vì con người, làm cho đời sống con người, cộng đồng ngày một tốt đẹp hơn; tiếp tục đáp ứng nhu cầu tinh thần của con người hôm nay, trở thành tài sản văn hóa quý báu mà ông cha để lại.

Ngô Hồng Sơn