Hình tượng mãng xà trên Cửu Đỉnh vương triều Nguyễn

Mỗi đỉnh khắc 17 hình ảnh khác nhau, các họa tiết được chạm khắc tinh tế là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Trong nhiều họa tiết được khắc trên Cửu Đỉnh, nổi bật là hình ảnh về mãng xà (rắn lớn) được thể hiện trên Huyền đỉnh.

Sách “Đại Nam thực lục” chép rằng: “Trên Huyền đỉnh khắc các hình: mưa, cầu vồng, núi Hoành Sơn, sông Tiền, sông Hậu, sông Thao, con cà cuống, cây vải thiều, cây tỏi, con mãng xà…”. Đặc biệt, hình ảnh con mãng xà được thể hiện rất sinh động. Việc được chọn khắc trên Huyền đỉnh cho thấy con vật này có vai trò quan trọng bởi 153 họa tiết được khắc trên Cửu Đỉnh đều là những hình ảnh đặc trưng, được triều đình chọn lọc kỹ càng.

Cửu đỉnh trong Đại nội Huế.

Theo nhà nghiên cứu Dương Phước Thu, mãng xà, tức con rắn to, thuộc bộ có vảy. Nhiều sách chép là mãng vương xà (vua của loài rắn), theo quan niệm dân gian, rắn là vị thần (thần Lốt) ở miền sông nước. Mãng xà lớn nhất trong loài rắn nên gọi là vương xà; mắt nó tròn, mùa xuân và mùa đông ở trên cạn, mùa hạ và mùa thu ngâm mình dưới nước. Ở Việt Nam, những tỉnh có vùng bán sơn địa, nhiều sình lầy, đầm, hồ, mãng xà thường ẩn cư. Rắn (tỵ) được xếp đứng thứ sáu trong địa chi 12 con giáp.

Có thể nói, việc chọn hình ảnh mãng xà khắc lên Huyền đỉnh cũng là một ngụ ý rất thâm sâu của Vua Minh Mạng, bởi loài rắn đã có chỗ đứng trong lịch sử tồn tại của vương triều Nguyễn mà cụ thể là liên quan đến Vua Gia Long - vị vua đầu tiên của vương triều Nguyễn, đồng thời là cha đẻ của Vua Minh Mạng.

Nguyễn Ánh (Vua Gia Long sau này) đã đánh đổ được nhà Tây Sơn để lập ra vương triều Nguyễn. Ngược lại lịch sử để thấy rằng, ngôi vị mà Gia Long giành được cũng phải đánh đổi bằng nhiều hiểm nguy. Nguyễn Ánh đã nhiều lần bị quân Tây Sơn truy kích, có lúc tưởng như không thể vượt qua nổi, phải bôn ba hết nơi này đến nơi khác, cuối cùng trải qua nhiều biến cố và sóng gió mới giành được chiến thắng.

Tương truyền rằng, trong những ngày bôn ba tránh sự truy đuổi của nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã được rắn thần trợ giúp. Đó là khi bị quân Tây Sơn truy kích, Nguyễn Ánh và tùy tùng phải đi thuyền nhỏ ra Hà Tiên, Phú Quốc; trong đêm tối không trông thấy gì, tự nhiên có đàn rắn cõng thuyền vượt biển đi tới Hà Tiên. Sách “Đại Nam thực lục – Đệ nhất kỷ”, quyển 1, trang 18 đã chép sự kiện này như sau: “Mùa hạ, năm 1782, vua đến Hà Tiên, đi thuyền nhỏ qua biển. Đêm tối không thấy rõ, ở gầm thuyền hình như có vật gì đội, tang tảng sáng nhìn ra thì đó là một đàn rắn. Người đi theo đều lấy làm sợ. Vua giục cứ đi, một lát thì đàn rắn đi mất”.

Hình tượng mãng xà được khắc trên Huyền đỉnh.

Có lẽ Vua Minh Mạng đã dựa vào việc vua cha được rắn thần giúp đỡ trong những ngày gian khó mà cho chọn hình tượng con mãng xà để khắc lên Cửu Đỉnh. Đó cũng là sự tri ân của Vua Minh Mạng đối với thần rắn đã giúp Vua Gia Long trong những ngày mà số phận của vương triều Nguyễn đứng giữa ranh giới mong manh tồn tại hay không tồn tại. Dù câu chuyện rắn thần hiện lên giúp đỡ Gia Long có hay không nhưng đối với Vua Minh Mạng thì việc đó không quan trọng. Trong một thời điểm loạn lạc như vậy, bất cứ sự giúp đỡ nào cũng là điều mà nhà vua không bỏ qua.

Trong quan niệm của người phương Đông nói chung và người Việt Nam nói riêng, hình tượng con rắn không được thân thiện như những con vật khác. Với Vua Minh Mạng, rắn là ân nhân của vương triều Nguyễn. Việc chọn mãng xà để khắc lên Huyền đỉnh trong Cửu Đỉnh đã thể hiện vị trí quan trọng của loài vật này.

Lê Khắc Niên