Độc đáo cách thuần dưỡng và nghi lễ cúng voi của người M’nông

Ngày xưa, đồng bào M’nông bẫy voi theo kiểu của Ấn Độ. Họ đào lỗ ở những hẻm núi mà đàn voi hay đi qua để bắt những con voi dưới 7 tuổi và lớn hơn 3 tuổi về thuần dưỡng. Kích thước bẫy được tính toán sao cho voi lớn lỡ sụp xuống cũng tự lên được, voi nhỏ sẽ nằm lại.

Sau khi voi con sa chân xuống hố, người ta sẽ bỏ đói vài ba ngày. Những ngày sau họ đến, không phải là mối đe dọa mà ngược lại là những bữa ăn ngon. Voi sẽ quen dần với sự xuất hiện của con người. Người ta sẽ thuần dưỡng voi từ từ, ngay tại chỗ cho đến khi đã đặt tay được vào vòi, rồi ngồi được lên đầu voi thì mới đưa về nhà thuần dưỡng tiếp.

Từng có một người bị voi quật chết, giẫm nát chỉ còn lại cái chân bên trái nguyên vẹn khi bắt và thuần dưỡng voi theo kiểu này. Từ tích này, người ta xem đó là thần linh dạy: “Muốn bắt voi phải giữ được cái chân trái của nó…” nên sau này, khi vua săn voi Khunjunob (Buôn Đôn) sáng tạo ra cách bắt voi bằng cách ngồi trên lưng voi nhà rồi đưa thòng lọng vào chân voi thì có một giao ước bắt buộc: “Chỉ bắt và đưa về thuần dưỡng những con voi mà thợ săn đưa được thòng lọng vào chân sau bên trái. Nếu thòng lọng vào chân trước, phải thả voi về rừng. Thòng lọng lọt vào chân sau bên phải ai muốn giữ lại nuôi thì phải cúng một con trâu lớn để tạ lỗi!”.

Ngày đưa voi mới về, cả buôn chuẩn bị những món ăn voi ưa thích như chuối, bắp, mía...; tiếng cồng, tiếng chiêng vang khắp buôn xa, làng gần để báo tin tốt lành cho Yàng về chứng kiến. Dòng họ, gia đình chủ voi phải làm cỗ đãi buôn làng. Những chóe rượu cần ủ lâu nhất, ngon nhất sẽ được chọn. Heo cúng phải có đường kính to bằng 3 - 4 gang tay ôm vòng quanh ngực và hai người đàn ông được chọn phải biết cách thui heo để cúng voi. Sau khi lấy tiết, heo sẽ được mổ lấy nội tạng đem ra suối làm sạch, để nguyên con được thui hoàn toàn bằng cỏ tranh. Người thui chỉ được dùng tay phủi để kiểm tra lông đã được đốt sạch chưa, không được dùng dao, hay nứa để cạo; bảo đảm phần đuôi phải còn nguyên lông. Việc không cho dùng dao, tre, nứa cạo lông, đồng bào quan niệm sợ voi sẽ bị ghẻ lở hay lột da. Phần đuôi còn lông để tránh sau này đuôi voi không bị rụng, trụi lông. Những người làm heo và nấu nướng tuyệt đối không được vỗ bụng heo trước khi mổ; không được nêm nếm hay ăn trước, quá trình làm heo luôn có thầy cúng giám sát.

Lễ cúng sức khỏe cho voi của người M’nông ở huyện Lắk.

Thầy cúng sẽ bôi máu lên đầu voi khấn, nguyện cầu sức khỏe, bình an cho voi và gia chủ. Những chóe rượu cần được khui mở, nhét cỏ tranh, đổ nước đầy, cắm cần vào chóe. Chủ voi và vợ sẽ được vít cần uống trước, đến các nài voi, sau cùng mới đến thầy cúng. Sau lễ cúng, nài chính sẽ ngồi trên lưng voi, được thầy cúng chia phần xôi, thịt của mình và dùng hai tay bốc ăn. Ăn không hết sẽ để lại trên đầu voi.

Cúng xong, voi cùng nài voi sẽ được đưa trở lại núi, nơi có suối thực hiện nghi lễ vier yo (cữ voi) kéo dài một tháng. Trong thời gian một tháng, voi được sống tách biệt, hạn chế người lạ đến gần. Nài voi sẽ làm lán trại ở tại chỗ ăn, ở cùng voi. Trong quá trình sinh hoạt, những người đến giao tiếp ăn nói nhẹ nhàng. Ăn uống không dùng đũa. Ngứa ngáy thì bẻ cây rừng gãi. Tắm voi vào mỗi buổi sáng mai. Việc cữ voi có ý nghĩa là muốn voi bỏ lại hết những thú tính hoang dại lại rừng, hướng đến những điều tốt đẹp phía trước, tạo mối giao cảm tốt đẹp giữa voi và nài để voi ngoan ngoãn vâng lời.

Sau một tháng, voi và nài voi được trở về với gia đình, hòa nhập cộng đồng. Voi sẽ được đón tiếp bằng một lễ cúng lớn hơn gọi là Lao yo (mừng voi trở lại). Voi sẽ được đặt tên và chính thức trở thành thành viên trong gia đình. Voi nào cũng phải trải qua tất cả những tập tục này cho dù là voi lớn hay nhỏ.

Nhất Long