Thao thức làng nghề bún Vân Cù

Nghề bún làng Vân Cù ở Hương Toàn, thị xã Hương Trà, TP. Huế là nghề thủ công truyền thống đầu tiên xứ Huế và hiếm hoi ở miền Trung – Tây Nguyên được ghi tên vào danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là niềm tự hào nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức cho làng bún hơn 400 năm tuổi này.

Di sản... bún

Làng Vân Cù là một trong những vùng quê chiêm trũng, thuần nông nằm ven sông Bồ, dòng sông lớn ở hướng Đông Bắc và cách không xa trung tâm đô thị Huế. Mùa này, lúa mạ non xanh mơn mởn phủ khắp làng quê. Những con đường làng dài thẳng tắp chạy xuyên qua những cánh đồng như những dải lụa. Vân Cù là một ngôi làng đẹp, giàu truyền thống văn hóa.

Giữa những cánh đồng ấy, ở một mô đất cao, có một ngôi đền thờ một nhân vật truyền thuyết gắn với sự hình thành và phát triển của làng. Nhân vật ấy không biết tên thật là gì, chỉ được xướng tên là bà Bún. Theo truyền thuyết của làng, bà Bún đến sống ở làng Vân Cù ngày nay cách đây hơn 400 năm, nối gót hành trình vào Nam mở cõi của các chúa Nguyễn. Trong hành trang của mình, nữ nhân ấy biết nghề làm bún từ chính nguyên liệu là những hạt gạo địa phương. Bà truyền dạy nghề cho bà con trong làng, nghề làm bún dần phổ biến. Bà Bún được vinh danh là Tổ nghề của nghề bún Vân Cù và sau khi mất bà được dân làng lập đền thờ.

Lễ đón nhận Quyết định Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nghề thủ công truyền thống “Nghề làm bún Vân Cù”.

Để tưởng nhớ công đức của bà, hằng năm vào ngày 22 tháng Giêng, dân làng làm lễ tế - lễ húy kỵ và cũng là dịp làng tổ chức các lễ hội lồng ghép tạo thành một sự kiện văn hóa quan trọng hàng đầu của làng dịp đầu Xuân. Đây cũng là lễ hội độc đáo, hiếm có gắn liền với truyền thuyết một nữ Tổ của một nghề thủ công truyền thống.

Năm nay lễ húy kỵ của bà Bún là ngày đặc biệt, bởi làng Vân Cù vinh dự đón nhận danh hiệu Di sản Văn hóa phi thật thể cấp quốc gia – ngành nghề thủ công truyền thống, theo Quyết định số 3979/QĐ-BVHTTDL, ngày 10/12/2024 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Ông Đỗ Ngọc An, Phó Chủ tịch UBND thị xã Hương Trà tự hào: “Từ xa xưa nghề bún Vân Cù không chỉ là để mưu sinh mà là nét đặc trưng về văn hóa của người dân nơi đây. Mỗi sợi bún không chỉ là nước, gạo và bàn tay người thợ mà còn là sự kết tinh kỹ nghệ của bao thế hệ. Bà con làm nghề bún không chỉ để bán mà làm với tất cả niềm tự hào. Bún không chỉ là sản phẩm ẩm thực mà còn là ký ức, là bản sắc văn hóa của người dân làng Vân Cù...”.

Suy tư với làng nghề

Có một thực tế là nhiều làng quê có những nghề, làng nghề truyền thống được công nhận, ghi danh, vinh danh, sau rồi trầm lắng. Người trẻ ra đi, người già ở lại. Thậm chí sản phẩm làm nên bản sắc và niềm tự hào của người dân địa phương bị lấn lướt, trà trộn bởi những sản phẩm tạp nham, kém chất lượng, mất an toàn. Tất cả là vì lợi nhuận khó cưỡng.

Với bún Vân Cù, chất lượng sản phẩm, sự an toàn là niềm tự hào và là tiêu chí sản xuất hàng đầu của dân làng. Họ cam kết không sử dụng chất phụ gia, hàn the trong quá trình chế biến. Bún Vân Cù nhiều năm trước đã được bầu chọn là sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm) 3 sao.

Người làng Vân Cù có các sản phẩm bún như bún con, bún mớ, bún lá. Bún Vân Cù tạo nên bởi các nguyên liệu: gạo, bột lọc, nước và muối. Gạo phải là gạo “chính tông” Khang Dân ở Hương Toàn, hay thi thoảng là sử dụng gạo 8B ở phường Hương Vinh (quận Phú Xuân, trước thuộc Hương Trà). Hạt gạo phải khô, rời, kết hợp với tỷ lệ bột lọc 1/7, một ít muối hòa tan mới làm cho sợi bún có màu trắng ngà, ăn giòn, thơm, ngọt. Chính vì vậy mà hạn dùng của bún tươi Vân Cù chỉ trong một ngày, nhiều lắm là hai ngày nếu không cấp đông. Nếu bún bò Huế là đặc sản, thì bún Vân Cù tự hào góp một phần trong đó, bên cạnh nhiều dòng sản phẩm bún khác. Thậm chí chỉ cần một chén nước mắm chanh, tỏi, ớt ăn với bún tươi Vân Cù cũng có thể làm hài lòng thực khách.

Bình yên làng bún Vân Cù.

Lẽ thường, chất lượng, an toàn thường đi đôi với giá cả. Bún Vân Cù ngon mà lại rẻ. Một kilogam bún tươi chỉ 10.000 đồng, bằng ngang giá với bún nơi khác. Chất lượng tốt, giá rẻ thì khó mà làm giàu. “Chúng tôi chỉ mong đủ sống. Nghề này làm lụng cực khổ, vất vả lắm nhưng thu nhập cũng vừa phải. Nghề làm bún truyền thống ở đây không phải để làm giàu. Chúng tôi tự hào vì giữ được nghề truyền thống và sống được với nghề. Được khách hàng tin yêu, tiếng thơm lan tỏa, thế là quý lắm rồi”, bà Phan Thị Lành, ở xóm 9, làng Vân Cù, phường Hương Toàn chia sẻ.

Làng Vân Cù hiện có khoảng 145 hộ làm bún, trong đó 90 hộ sử dụng máy, số còn lại làm thủ công, nhỏ lẻ. Ông Nguyễn Văn Phú, Chủ tịch Hội làng bún Vân Cù cho biết con số này chỉ thống kê người làm nghề trong làng. Thực tế còn có số con em của làng lập gia đình riêng mang theo nghề của ông cha, rồi sản bún xuất ngoài làng.

Đáng chú ý, con số 145 hộ gia đình làm bún hầu như là được duy trì, không tăng, không giảm trong vòng khoảng 30 năm qua ở Vân Cù. Đây là con số đáng mừng nhưng cũng đáng lo bởi nguồn nhân lực làm bún mỗi gia đình phải có ít nhất ba người làm mới làm được nghề bún.

Đình Toàn