Người Vân Kiều với tục giỗ họ cuối năm

Lễ giỗ họ của tộc người Vân Kiều xuất xứ từ thời xa xưa với đầy đủ nghi lễ đậm đà tín ngưỡng đa thần cổ xưa được trao truyền từ đời này qua đời khác. Sau khi nhất trí được thời gian (những ngày chẵn trong tháng Chạp) và địa điểm (bãi đất trống trước cửa rừng) để tổ chức lễ Ra-pưp, các trưởng họ ở mỗi bản sẽ triệu tập một cuộc họp toàn bộ dân bản để lấy ý kiến và đi đến nhất trí về việc đóng góp kinh phí, cắt cử con em phục vụ trang trí, ăn uống, nước nôi, mời mọc trong lễ giỗ. Trước cửa rừng, những người trang trí của từng họ được cử đến sẽ lần lượt dựng lên những chòi cúng tế. Họ cắm chắc chắn 4 cọc gỗ cao chừng 2 mét, gắn cột kèo lại với nhau mô phỏng theo hình ngôi nhà sàn rồi lợp lại bằng lá tro. Tùy theo các họ lớn bé của người Vân Kiều trong vùng để làm số lượng chòi cúng tế tương ứng.

Nghệ nhân người Ma Coong (dân tộc Bru-Vân Kiều) thổi sáo Pi trong lễ giỗ họ.

Sáng ngày diễn ra lễ giỗ, đích thân các trưởng họ sẽ đến tận nhà rước thầy cúng về chủ trì và điều hành việc cúng bái trong suốt lễ giỗ. Bắt đầu lễ giỗ, thầy cúng yêu cầu từng họ cử người của mình nâng niu những hộp gỗ hình chữ nhật nhỏ nhắn đã đóng từ trước đến đặt lần lượt lên trên các chòi cúng tế của dòng họ mình. Mỗi chòi đặt một chiếc hộp tượng trưng. Lễ vật cúng tế bao gồm heo, gà, rượu, xôi, cau trầu, hoa rừng, công cụ làm rẫy, đi săn, lư hương và nhang trầm hương. Trước đây, trong lễ giỗ họ Vân Kiều phải có một con trâu mộng để tiến hành nghi thức đâm trâu. Con trâu trong quan niệm của người Vân Kiều là một linh vật khỏe mạnh, biểu trưng cho sự nảy nở, thuận hòa. Sức trâu dùng để kéo cày, thịt trâu luôn hấp dẫn đồng bào mỗi dịp lễ tết. Không còn gì bằng nếu trong ngày giỗ họ được hiến sinh một con trâu mộng làm lễ vật dâng lên tổ tiên. Đó cũng là ý niệm của người Vân Kiều cầu xin với thần linh và tổ tiên ban cho con cháu trong dòng họ và các dân tộc anh em luôn được mạnh khỏe, mùa màng tốt tươi, săn bẫy tấn tới, gặp nạn hóa lành, mưa thuận gió hòa.

Hiện nay, tục lệ đâm trâu trong ngày giỗ họ dần bị bãi bỏ nhưng người Vân Kiều hôm nay vẫn tiếp thu quan niệm tốt đẹp về loài trâu của ông cha. Vì thế, thầy mo lúc cúng tế vẫn bắt buộc tái diễn lại hành động đâm trâu bằng cách tiến lại nơi cây cọc buộc trâu to tướng được chôn ngay trung tâm sân lễ để vừa tăng thêm vẻ trịnh trọng cho buổi lễ cũng như thỉnh nguyện đến tổ tiên về tấm lòng trong trắng và thành khẩn của người Vân Kiều không khi nào thay đổi.

Nghi lễ trịnh trọng nhất trong kỳ giỗ họ cuối năm của người Vân Kiều chính là phần tế lễ, mà cụ thể là lúc thầy cúng đọc bài văn tế bằng tiếng Bru-Vân Kiều. Văn tế giỗ họ được truyền trao cẩn mật bằng hình thức cha truyền con nối, ít được lưu truyền ra ngoài nhưng tựu trung lại là khấn nguyện với tổ tiên độ trì cho con cháu được khỏe mạnh, đức độ, làm ăn khấm khá, anh em đồng tộc luôn sống đoàn kết, tương thân tương ái với nhau. Sau khi dứt lời khấn, chủ lễ sẽ đốt nhang, phát lần lượt cho các trưởng họ và con cháu đến dự lễ để họ cắm lên lư hương. Thắp hương xong, thầy cúng tiếp tục yêu cầu thanh niên đã cắt cử tháo dỡ các chòi cúng tế và tiến hành chôn các hộp gỗ nhỏ nhắn vào đám đất trống trước cửa rừng. Hành động đó nhằm thể hiện ý niệm gửi gắm tổ tiên, những người đã khuất cho thần linh. Đến đây thầy cúng sẽ tuyên bố kết thúc phần tế lễ, và trao lại phần ăn uống, hát hò, nhảy múa cho các trưởng họ.

Các món ẩm thực truyền thống như rượu cần, bánh nếp Ayơh, cheo cá mát, láp, canh ếch; các nhạc cụ truyền thống như đàn Ta-lư, sáo Pi, chiêng, khèn bè, thanh la đều được đồng bào chế tác và sử dụng say mê trong dịp này. Khi ngà ngà rượu, người Vân Kiều bắt đầu hát Si-nớt, khúc trường ca kể về gốc gác và hành trình tìm đến những chân trời mới, đến với đời sống định canh, định cư yên bình, ấm êm của tộc người Vân Kiều hôm nay. Phút giây tiễn chân nhau cũng là lúc các trưởng họ sẽ phân phát “lộc tổ” cho con cháu và khách khứa đến dự lễ giỗ, là những lễ vật đã dâng cúng lên bàn thờ tổ tiên trước đó.

Nguyễn Tiến Dũng