Suy ngẫm trước Khiêm Cung ký

Áng văn Khiêm Cung ký do đích thân vua Tự Đức (1829-1883) soạn năm 1871, dài gần 5.000 chữ Hán, được khắc trên hai mặt của một tấm bia đá cao hơn 4 mét, rộng hơn 2,5m, đặt trong khuôn viên lăng Tự Đức ở phường Thủy Xuân TP. Huế.

Khiêm Cung ký được ví như “bản tổng kết”, “bản tự kiểm điểm” về cuộc đời Tự Đức do chính nhà vua viết ra. Cảm nhận sâu sắc nhất của chúng tôi về Khiêm Cung ký (qua bản dịch của Phan Hứa Thụy) là sự trung thực với thiên hạ và nghiêm khắc với chính mình của một bậc đế vương.

Trong Khiêm Cung ký, nhà vua không ca ngợi hay kể về những thành tựu của mình trong trị vì đất nước mà luôn tự thấy hổ thẹn, dằn vặt vì chưa làm được nhiều điều cho dân, cho nước; luôn lo lắng mình không “kham nổi” trọng trách trước muôn dân. Tự Đức dùng những từ như “hay thẹn thùng”, “vụng về”, “khí huyết vốn yếu đuối”, “rất đỗi mông muội” “rất đỗi run sợ” “chứ mình ta thì chẳng làm được gì”, “càng về sau ta càng bị chê bai phỉ báng”… để nói về mình. Nhà vua “hết sức hổ thẹn và đau xót” khi nhắc lại chuyện tương tàn với anh trai mà ông can dự; rồi tự trách “hay ta vì bọn nhỏ nhen mà ta bị mê hoặc? Sao ta vội vàng đến nỗi tự quyết đoán như vậy?” Việc để các tỉnh Nam Kỳ rơi vào tay giặc Pháp khiến Tự Đức: “Chỉ còn biết nhìn nhau mà nuốt nước mắt, đành đắc tội với tông miếu và thiên hạ”. Thật cảm kích khi nghe ông tự chỉ trích bằng những lời nặng nề xót xa: “Không sáng suốt trong việc biết người ấy là tội của ta, dùng người không đúng chỗ cũng là tội của ta, hàng trăm việc không làm được đều là tội của ta cả…”.

Bia đá có khắc bài Khiêm Cung ký của vua Tự Đức

Mọi người, nhất là những người gánh vác trọng trách trước đất nước thường khó tránh khỏi sai lầm khuyết điểm, Tự Đức cũng không ngoại lệ. Nhưng tự kiểm điểm nghiêm khắc và nhận lấy trách nhiệm trước lịch sử là một việc không phải ai cũng làm được, nhất là khi người ấy đang ở trên ngôi cao quyền lực. Vậy mà gần 150 năm trước, vua Tự Đức đã làm được; hơn thế, ông cho khắc điều ấy vào bia đá để lại đời sau.

Sự trung thực của nhà vua được thể hiện trong Khiêm Cung ký thật đáng trân trọng, đáng để người thời nay, nhất là những công chức suy ngẫm, học tập. Bởi đâu phải công chức nào cũng đủ dũng cảm nhận lấy trách nhiệm cá nhân trước những sai trái do mình trực tiếp hoặc gián tiếp gây ra.

Nguyễn Trọng Hoạt