Miền rừng trĩu trái lòn bon…

Bây giờ, nhiều người dân ở xã miền núi Đại Sơn, huyện Đại Lộc (tỉnh Quảng Nam) vẫn còn nhớ tới truyền thuyết về sự tích trái lòn bon, hay còn gọi nam trân, dâu da và một số tên gọi khác nữa.

Chuyện kể rằng: Khi quân nhà Tây Sơn đánh chiếm Phú Xuân thì chúa Định Vương, tức Nguyễn Phúc Thuần hoảng hốt bỏ cung tháo chạy rồi dừng chân tại Quảng Nam. Chưa kịp nghỉ ngơi thì quân Tây Sơn phát hiện, tiếp tục truy đuổi nên Nguyễn Phúc Thuần phải chạy lên vùng rừng núi rậm rạp thuộc thôn Hội Khách, xã Đại Sơn ngày nay.

Vừa đói khát, mệt lả, chúa Nguyễn Phúc Thuần nằm ngửa trên nền đất, mắt nhìn lên trời thì bỗng nhiên thấy trên cành cây cao trĩu quả. Chưa biết đây là thứ trái gì nhưng cơn đói cồn cào, Định Vương với tay hái một chùm quả bóc vỏ ăn thử. Vị ngọt thanh dịu dàng, thơm mát của trái rừng đã giúp Định Vương nhanh chóng qua cơn đói đang hoành hành dữ dội. Chúa Định Vương liền đặt tên cho thứ quả dại này là “nam trân” tức là thứ trái cây quý hiếm ở phương Nam. Cũng có chuyện truyền miệng khác là khi bị quân Tây Sơn đuổi đánh, Nguyễn Phúc Ánh chạy theo chúa Định Vương vào khu rừng tại Đại Lộc, Quảng Nam và được quả rừng cứu sống nên khi Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi, lấy vương hiệu Gia Long, nhớ tới trái cây hoang dại ở rừng đã từng cứu sống mình với chúa Định Vương nên đã đặt tên cho loại quả này là “nam trân”.

Niềm vui của nông dân khi lòn bon được mùa. Ảnh: baoquangnam

Đến thời Minh Mạng lên ngôi, triều đình quy định cho các quan lại ở Quảng Nam mỗi mùa trái nam trân chín phải dâng lên vua 6 giỏ quả. Mùa đông năm 1835, vua Minh Mạng ra lệnh đúc Cửu Đỉnh nhằm tri ân các vua, chúa của dòng tộc (là 9 cái đỉnh được đúc bằng đồng đặt ở trước sân Thế Miếu trong Hoàng thành Huế. Mỗi đỉnh có một tên riêng, ứng với một thuỵ hiệu của mỗi vị hoàng đế triều Nguyễn. Trên mỗi đỉnh đều được đúc bao gồm các chủ đề như: vũ trụ, núi sông, động, thực vật, sản vật, vũ khí… tạo thành tổng thể một bức họa về phong cảnh giang sơn, bờ cõi của đất nước Việt Nam). Để tỏ lòng biết ơn công lao cha ông, dòng họ cũng như trái nam trân đã cứu sống Nguyễn Phúc Ánh, vị vua đầu tiên sáng lập ra triều nhà Nguyễn, vua Minh Mạng đã cho đúc hình tượng cây, trái nam trân trên Nhân Đỉnh - ứng với vua Minh Mạng.

Theo các bô lão cao niên ở vùng Đại Sơn, Đại Thạnh thì ngày trước, người ta chỉ biết trái lòn bon có rất nhiều ở vùng thượng nguồn sông Vu Gia. Mùa thu hoạch lòn bon, người dân vùng núi Đại Lộc gọi là ngày “xả trái” nên mới có câu thành ngữ “nhất trường thi, nhì trường trái” ám chỉ sự hớn hở, náo nức về vụ thu hoạch lòn bon.

Các đời vua nhà Nguyễn sau này đều sắc phong cho các quan chức của Đại Lộc thêm một chức tước mà nhiều nơi khác không có, đó là chức quan “quản nam trân” để canh giữ rừng lòn bon quý hiếm. Viên quan này có quyền huy động dân làng ba xã Tân Đợi, Hội Khách, Hữu Trinh (thuộc các xã Đại Sơn, Đại Thạnh ngày nay) thay phiên nhau canh giữ cẩn mật rừng nam trân. Đến độ đầu mùa trái chín, viên quan quản nam trân cho người vào rừng hái trước 10 giỏ trái vừa chín tới để dâng lên vua xong mới bắt đầu làm lễ “xả trái”.

Thông thường, đúng vào rằm tháng tám âm lịch, dân làng tổ chức cúng thần Lâm Sơn xong, vị quan quản nam trân đánh ba hồi thanh la để báo hiệu ngày hội “xả trái” bắt đầu. Hàng nghìn người hối hả vào rừng hái trái rồi mang ra các bến sông Hà Nha, Hà Tân bán lại cho thương lái để vận chuyển đi các nơi khác tiêu thụ. Những người được quan quản nam trân cho vào rừng hái trái lòn bon phải có trách nhiệm trích lại một phần trái đã thu hoạch để nộp thuế cho quan quản nam trân cũng như lý hương của các xã và làm quỹ chung cho dân, binh canh giữ rừng lòn bon.

Do trải qua các cuộc chiến tranh tàn phá cũng như sự khai thác bừa bãi, rừng lòn bon phía tây huyện Đại Lộc bị tàn phá, hư hại nặng nề. UBND huyện Đại Lộc đã triển khai dự án phục hồi rừng lòn bon tự nhiên tại các thôn Đồng Chàm, Hội Khách và trồng mới thêm 16 ha. Ngày nay không chỉ có vùng rừng núi Đại Lộc mà ở các huyện Tiên Phước, Đông Giang, Nam Giang đã trồng hàng trăm héc ta lòn bon, góp phần nâng cao sản lượng lòn bon cho thị trường trong và ngoài tỉnh Quảng Nam.         

Thái Mỹ