Lập lại hệ sinh thái phù hợp khi tiến hành tái canh diện tích cà phê

Một trong những yếu tố quan trọng bảo đảm cho sản xuất cà phê bền vững, mang tính ổn định về năng suất và chất lượng là phải xây dựng được hệ sinh thái phù hợp với đặc điểm sinh lý của cây cà phê. Có thể nói đây là khâu cực kỳ quan trọng trong hệ thống biện pháp kỹ thuật thâm canh cây cà phê đưa lại hiệu quả cao và lâu bền, đặc biệt là ở những vùng trồng cà phê có mùa khô hạn khốc liệt kéo dài trong nhiều tháng nắng gắt, nhiệt độ cao, gió mạnh như Tây Nguyên, nơi tập trung tới trên 80% diện tích cà phê của Việt Nam.

Quan sát ở một số tỉnh Tây Nguyên dọc theo Quốc lộ 14 từ huyện Ea H’leo đến huyện Krông Buk (Dak Lak), từ huyện Cư Jút đến huyện Dak R’lấp (Dak Nông) và dọc theo đường 20 của tỉnh Lâm Đồng từ huyện Di Linh đến Bảo Lộc có hàng chục nghìn ha cà phê không có cây đai rừng và cây che bóng. Trong khi hầu hết các diện tích này lại có độ dốc cao trên dưới 10 độ. Đây là một bất lợi lớn đối với cây cà phê trong mùa khô có điều kiện thời tiết hết sức khốc liệt, cường độ chiếu sáng mạnh, gió mạnh làm thất thoát hơi nước ở mức độ cao, trong một ngày đêm lượng nước bốc hơi trên đồng ruộng tới 8mm. Nếu tính ra trong một tháng lượng nước bốc hơi từ đất đã mất tới 240 mm trong khi đó mấy tháng mùa khô không hề có mưa. Ở những ngày nắng gắt, nhiệt độ mặt đất có thể lên tới 70oC. Nhiệt độ không khí ở 35oC thì cây cà phê đã ngừng quang hợp, trong khi đó nhiệt độ không khí trong vườn cà phê mùa khô vào buổi trưa và chiều thường lên quá 35oC. Những điều kiện tự nhiên trên dễ làm cho cây cà phê thiếu nước, táp hoặc cháy lá dẫn tới hiện tượng khô cành, rụng quả, cây kiệt sức hoặc chết.

Theo một công trình nghiên cứu do Viện Nghiên cứu cà phê (nay là Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên) hợp tác với Viện Vật lý thuộc Viện Hàn lâm khoa học Ba Lan thực hiện vùng Buôn Ma Thuột cho thấy: Nếu có cây che bóng,  nhiệt độ trong lô cà phê giảm được từ 2,7-5,3oC, làm giảm lượng bức xạ của mặt trời từ 12-41%, độ ẩm tăng lên từ 2-3% do cây che bóng hút nước từ tầng đất sâu và phun hơi nước ra từ hàng tỷ khí khổng của bộ lá. Cây che bóng kết hợp với cây đai rừng có khả năng giảm được từ 41-87% tốc độ gió.

Vườn cà phê vối có cây che bóng là keo dậu.

Như vậy, trồng cà phê phải có cây bóng mát tùy từng giống cà phê (cà phê chè hay vối) và điều kiện khí hậu cụ thể của từng nơi. Kết quả nghiên cứu cho thấy, cà phê chè cần có độ che bóng từ 30-70%, thông thường là trên dưới 50%, còn cà phê vối có thể thấp hơn nhưng nhất thiết phải có, đặc biệt là những vùng có điều kiện khí hậu khắc nghiệt trong mùa khô như ở Tây Nguyên nước ta. Tại các vùng đồi núi, nếu trồng cà phê nhất thiết phải có cây bóng mát được trồng dày ở trên đỉnh, chóp đồi để làm thêm nhiệm vụ giữ nước, chống xói mòn đất. Còn trên lô trồng có thể sử dụng các cây bóng mát sau đây: keo đậu Cuba (Leucaena leucocephala), keo tây (Albizzia lebbeck), sồi lá bạc (Gravilla robusta), muồng đen (Cassia siamea), hoa hòe (Sophora japonica), cây vông (Erythrina litosperma); có thể trồng xen sầu riêng làm cây che bóng để tăng thu nhập. Cây keo đậu và sồi lá bạc, hoa hòe trồng với mật độ 12x6m (140 cây/ha). Khi vườn cà phê đã khép tán có thể tỉa thưa, để lại khoảng cách cây bóng mát còn lại 12x12m. Những cây có bộ tán lớn như sầu riêng, muồng đen, keo tây có khoảng cách từ 12x12m, hoặc 12x24m. Cây keo đậu Cuba là cây che bóng khá lý tưởng vì có lá nhỏ, phân bố ánh sáng đều xuống lô trồng, có bộ rễ ăn sâu cung cấp bổ sung chất dinh dưỡng cho vườn cây. Cây đai rừng có thể trồng những loại sau đây: Keo tai tượng, bạch đàn, chàm hoa vàng, Đài Loan tương tư, muồng đen…

Trên đất dốc trồng cà phê ở Tây Nguyên, đặc biệt trên những quả đồi, sườn núi nếu trồng cà phê mà không trồng cây che phủ đất thì sẽ diễn ra quá trình xói mòn, rửa trôi, đặc biệt vào mùa mưa sẽ làm mất đất và các chất dinh dưỡng trên lô trồng. Nếu không có cây che phủ, lượng đất bị xói mòn có thể lên tới trên dưới 100 tấn/năm/ha. Nếu quá trình này diễn ra liên tục trong nhiều năm thì lô cà phê vừa mất đất, chất dinh dưỡng dẫn tới độ suy thoái về độ phì, tầng đất canh tác sẽ mỏng dần và hậu quả là không mang tính bền vững trong sản xuất, vì cà phê là một cây công nghiệp lâu năm có chu kỳ kéo dài trên dưới 20 năm.

Cây trồng xen che phủ đất gồm: đậu lông, đậu tương, đậu phụng, các loại đậu đỗ khác như đậu xanh, đậu đen, đậu đỏ, đậu hồng đào,… Cây phân xanh gồm có: muồng lá tròn, muồng lá dài, muồng lá dùi đục, muồng ngủ, Flemingia, mục túc Braxin (Stylosanthes). Trồng các cây đậu đỗ, phân xanh này vào đầu mùa mưa sau đó lấy thân lá để tủ gốc, phủ đất nhằm tăng thêm chất hữu cơ và các chất dinh dưỡng, giữ ẩm, ngăn ngừa sự phát triển của cỏ dại. Cây phân xanh có thể cắt một vài lần trong mùa mưa để tăng sinh khối chất xanh. Phân hữu cơ bao gồm: phân chuồng, phân súc vật, phân rác ủ, các phế thải và phụ phẩm của nông nghiệp (vỏ cà phê, vỏ đậu đỗ…), thân lá cây phân xanh, đậu đỗ, phân sinh hóa hữu cơ (có nhiều sản phẩm bán trên thị trường ví dụ như thương hiệu Komix…). Cây phân xanh đậu đỗ trồng xen để che phủ, bảo vệ, cải tạo đất còn đem lại lợi ích cải thiện lý hóa tính của đất, mỗi vụ có khả năng cung cấp trên dưới 100 kg N nguyên chất và lượng lân, kali đáng kể trên lô trồng, đặc biệt là lân dễ tiêu.

Trong sản xuất kinh doanh cà phê và nhất là sang giai đoạn tái canh, người sản xuất cần phải tìm mọi cách để đa dạng hóa sản phẩm trên đất trồng cà phê theo những hình thức kinh doanh đa tầng trong không gian như:

-Tầng thấp là cây lương thực, cây đậu đỗ, cây công nghiệp ngắn ngày, cây làm dược liệu để tăng thu nhập từ sản phẩm và che phủ, bảo vệ cải tạo, nâng cao độ phì của đất. Trong tầng thấp này còn có cây cà phê là giữ vai trò chính.

-Tầng trung là cây tiêu cho leo lên thân cây bóng mát, đai rừng, cây trồng ở bờ lô như cây keo dậu, muồng đen, cây trồng xung quanh bờ lô.

-Tầng cao là cây bóng mát gồm cây muồng đen, keo dậu và cây đai rừng, cây trồng quanh bờ lô, đường đi.
Việc áp dụng đa dạng hóa cây trồng và sản phẩm trong vùng trồng cà phê là góp phần hình thành hệ sinh thái phù hợp với yêu cầu sinh lý của cây cà phê và tạo ra hệ sinh thái gần như sinh thái rừng để hạn chế những bất lợi của khí hậu, thời tiết và là cơ sở để sản xuất bền vững.

Mô hình sử dụng cây bóng mát, cây đai rừng, cây trồng ở xung quanh bờ lô là cây tầng cao cho cây hồ tiêu là cây tầng trung leo lên thân để thu thêm sản phẩm có giá trị cao bên cạnh sản phẩm chính là cà phê đang ngày càng phổ biến bởi hiệu quả kinh tế và tác dụng bảo vệ môi trường sinh thái, thay thế dần cho mô hình độc canh cà phê như đã tồn tại trong thực tiễn sản xuất kéo dài nhiều năm qua.