Nghề nhuộm chàm trên thổ cẩm Cơ Tu

Tất cả phụ nữ Cơ Tu đều biết dệt thổ cẩm từ khi còn rất nhỏ. Mỗi nhà có từ 2-3 khung dệt. Không chỉ dệt vải, phụ nữ Cơ Tu còn biết nhuộm chàm (tăm) nên nhà nào cũng có nhiều chóe đựng chàm nhuộm sợi vải để dệt nên những adoót (áo ngắn tay), hđooh (váy ngắn), chrờ dhu (váy dài), xà lùng, xờ nát (yếm) đến g’hul (khố) của đàn ông thanh niên Cơtu hay tấm aduông và k’con (tấm địu con)... Việc tạo màu cho sợi là khâu quan trọng để làm nên sắc màu truyền thống trên vải thổ cẩm. Kỹ thuật nhuộm chàm đã biến những sợi bông trắng thành màu chàm độc đáo, vì vậy việc chế biến thuốc nhuộm và kỹ thuật nhuộm vải là bí quyết của riêng phụ nữ dân tộc Cơ Tu.

Một phụ nữ Cơ Tu lấy sợi ra từ chóe nhuộm.

Sau khi thu hoạch, bông được phơi nắng cho thật khô rồi mới mang ra quay tơ kéo thành sợi. Thời gian này, phụ nữ Cơ Tu vào rừng tìm cây tà râm mang về giã nát, rồi ngâm với nước trong chóe khoảng 5-7 ngày, sau đó vắt bỏ bã đi lấy nước cốt. Ốc ở khe suối cũng là một nguyên liệu được bà con sử dụng để nhuộm chàm. Sau khi ăn ốc xong, bà con dùng củi đốt vỏ ốc lấy tro. Bà con rang hạt bắp cho cháy đen rồi dùng cối giã nhỏ trộn với vỏ ốc giã mịn, sau đó trộn đều với nước của cây tà râm, rồi dùng vải dày lọc bỏ hết cặn đi. Người ta lấy sợi bông vừa xe còn nguyên màu trắng đem ngâm vào chóe nước hỗn hợp để biến sợi thành màu chàm. Chỉ sau 9-10 ngày, cả chóe nước chàm nhuộn sợi đã dậy lên một mùi thơm dễ chịu. Để biết được sợi vải đã thấm đều hay chưa, người Cơ Tu chỉ cần múc một lượng nước chàm nhỏ trong choé soi lên ánh sáng, nếu thấy có độ vàng trong và bọt sủi đều thì vắt sợi đem ra nắng phơi cho khô. Sợi khi nhuộm xong sẽ có màu xanh đen. Vải thổ cẩm của đồng bào Cơ Tu có màu đẹp, sắc nước lâu bền, khi giặt thì màu chàm không phai. Từ đây, có thể kéo sợi cho vào khung và dệt.

Nhuộm chàm nếu không tuân thủ đúng quy trình thì sợi không ra màu mà sợi sẽ bị hỏng. Theo quan niệm của người Cơ Tu, phụ nữ mang thai tuyệt đối không được tham gia quá trình tạo màu chàm và nhuộm sợi này. Nghề nhuộm sợi chàm trên thổ cẩm đòi hỏi người phụ nữ Cơ Tu phải có sự kiên nhẫn và lòng ham học hỏi, vì thế không phải ai muốn học cũng được.

Việc nhuộm sợi chàm cũng như giá trị thẩm mỹ của những gam màu và hoa văn trên nền thổ cẩm trang phục dân tộc Cơ Tu là một tài sản văn hóa quý giá, thể hiện sự tích góp, thâu nhận, truyền tải những tinh hoa, trí tuệ qua nhiều thế hệ của tổ tiên, ông bà từ xa xưa để lại.    

 Sơn Gia Phúc