Nơi lưu giữ nét văn hóa truyền thống người M'nông

Ẩn mình bên Hồ Lắk huyền thoại, buôn cổ M’Liêng thuộc xã Đắk Liêng (huyện Lắk) còn giữ được những nét đặc trưng của người M’nông.

Giữ nét nguyên sơ buôn cổ

Nằm cách trung tâm huyện Lắk chừng 5 km, đường đến buôn M’Liêng được thảm bê tông thẳng tắp. Hình ảnh đập vào mắt du khách đầu tiên đó là cảnh thanh bình, những ngôi nhà dài của đồng bào M’nông nằm san sát nhau, không có tường rào ngăn cách. Toàn buôn có 148 hộ, 678 nhân khẩu, trong đó có đến 146 hộ là người M’nông (chiếm hơn 98,6% tổng số dân), chỉ có 2 hộ người Kinh với 7 nhân khẩu sinh sống. Theo ông Y Bhin Bkrông - Bí thư Chi bộ buôn M’Liêng, nhà ở trong buôn có trên 90% là nhà dài của người M’nông. Trước đây, các nhà dài đều được làm bằng gỗ hiếm như sao, cà chít… Hiện nay, do nguồn gỗ khan hiếm, người dân phải sử dụng những thân cây gỗ tạp lâu năm có độ bền cao làm cột nhà, thay vì cột được chôn dưới lòng đất lên đến mái theo kiểu nhà dài truyền thống thì phía dưới sàn, người dân sử dụng cột nối đúc bằng bê tông xi măng, và mái tranh xưa cũng dần được thay thế bằng mái tôn…

Ông Y Dlum The bên bộ chiêng và trống da trâu cổ của gia đình.

Năm 2006, buôn M’Liêng được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch  (VHTTDL) triển khai Dự án Bảo tồn buôn văn hóa truyền thống. Đến nay, 4 ngôi nhà dài vẫn được các hộ trong buôn sử dụng, 2 ngôi còn lại do chủ nhân đã mất, qua thời gian dài không có người ở nên đã hư hỏng.

Ngoài những ngôi nhà dài, nhiều hộ trong buôn vẫn còn giữ được các bộ chiêng cổ, trống da trâu, ghế kpan, ché rượu cần. Theo chân Bí thư Chi bộ buôn, chúng tôi tìm đến nhà ông Y Dlum Teh (86 tuổi) - gia đình còn giữ được bộ chiêng cổ. Bản thân ông cũng không nhớ rõ bộ chiêng của gia đình có tuổi đời bao nhiêu, song ông chỉ biết bộ chiêng này đã có từ đời bà cố ngoại. Ông chỉ nghe kể lại, thời ấy, để mua được bộ chiêng này, bà cố ngoại ông đã phải bán cả đàn trâu. Hằng năm, bộ chiêng của gia đình ông được đưa ra phục vụ cho hàng trăm lượt lễ hội diễn ra trong buôn hoặc các ngày lễ quan trọng của các thành viên trong gia đình. Với ông, chiêng là vật thiêng bao đời của các thế hệ trong gia đình, do đó ông luôn dặn dò con cháu phải lưu giữ cẩn thận, tuyệt đối không được bán đi.

Được biết, Năm 2011, buôn M’Liêng là một trong 6 buôn của huyện Lắk được Sở VHTTDL cấp 1 bộ chiêng và được chọn để bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng. Theo thống kê, hiện nay buôn M’Liêng có 8 bộ chiêng cổ có độ tuổi từ 100-200 năm.

Chung tay bảo vệ cây thiêng

Không chỉ biết đến các giá trị văn hóa truyền thống, người dân buôn M’Liêng còn tự hào vì trong buôn tồn tại một cây đa cổ thụ trên 200 năm tuổi. Theo các bậc cao niên trong buôn, cây đa này đã có từ lâu, mặc cho mưa bão quét qua hằng năm cây đa vẫn phát triển xanh tốt.

Người M’nông xem cây như một hàng rào bảo vệ vững chắc cho cả buôn làng. Như để tỏ lòng tôn kính vật thiêng, mỗi lần buôn có lễ hội hay gia đình nào có việc quan trọng, già làng, trưởng buôn và người chủ hộ đều mua lễ ra cúng cây, cầu cho mưa thuận gió hòa, cuộc sống buôn làng ấm no, hạnh phúc. Ông Y Tul Mlô - một bậc cao niên trong buôn, năm nay đã 90 tuổi kể, từ khi lên 4 lên 5, ông đã thấy cây đa này lên cao tươi tốt, hằng ngày ông cùng với những người bạn cùng trang lứa thường ra gốc đa chơi, cứ  mỗi dịp lễ hội, ông đều thấy các già làng đưa lễ ra cúng cây đa. Và cho đến tận giờ, ông không còn nhớ rõ đã bao nhiêu lần ông đem lễ ra cây đa này cúng cầu mong cho con, cháu luôn được mạnh khỏe, hạnh phúc.

Cây đa cổ trên 200 năm tuổi tại khuôn viên Nhà văn hóa cộng đồng buôn M’Liêng.

Theo nhiều người dân sống tại buôn M’Liêng, vật cúng cây cổ thụ phụ thuộc vào điều kiện của từng gia đình, lớn có thể cúng một con heo, nhỏ chỉ cần một chai rượu trắng. Cúng lễ đầu năm mới thì tất cả người dân trong buôn đều có mặt, góp gạo nấu ăn chung tại nhà cộng đồng, còn việc riêng của mỗi gia đình chỉ cần thầy cúng, già làng hoặc người lớn tuổi trong nhà ra làm lễ là được.

Trong suy nghĩ của mỗi người dân buôn M’Liêng từ già đến trẻ nhỏ, cây đa cổ thụ là một cây thiêng, và cứ vào dịp lễ hội hằng năm hoặc ngày Môi trường Thế giới, ban tự quản buôn, già làng lại không quên phát động người dân chung tay bảo vệ, chăm sóc cây. Đặc biệt, cuối tháng 7-2017, Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường tỉnh đã công bố Quyết định và gắn biển “Bảo tồn cây cổ thụ” cho cây đa hiện nằm trong khuôn viên Nhà văn hóa cộng đồng buôn. 

Hoàng Tuyết