Tri thức bản địa của người Cơ Tu trong khai thác nguồn lợi thủy sản

Người Cơ Tu có hai hình thức đánh bắt cá: đánh bắt cá nhân và đánh bắt tập thể. Trong đó, hình thức đánh bắt cá nhân khá đa dạng, phong phú với nhiều loại dụng cụ đánh bắt thủ công như: chài, lưới vây, vợt, đơm cá... được người Cơ Tu sáng tạo ra từ sợi của cây đủng đỉnh rừng, cây lồ ô... Theo kinh nghiệm, người Cơ Tu thường áp dụng hình thức đánh bắt cá nhân vào mùa xuân, thời điểm cá sinh sản, ban đêm chỉ cần đốt đuốc sáng là có thể bắt được nhiều cá một cách dễ dàng. Tương tự như vậy, người Cơ Tu săn bắt ếch, nhái bằng cách đốt đuốc sáng vào ban đêm ở những thác, suối sâu trong rừng. Trên cơ sở tìm hiểu địa hình, dòng chảy của sông, suối và đặc điểm sinh học của từng loài thủy sản mà người Cơ Tu dùng các loại dụng cụ đánh bắt cho phù hợp. Người Cơ Tu còn đặt đơm (a’ruung) ngược dòng những con sông có nhiều thác, ghềnh, đến những con suối chảy xiết để cá bơi xuống mắc vào đơm.

Những phụ nữ Cơ Tu và các dụng cụ đi bắt cá.

Đối với hình thức đánh bắt tập thể, người Cơ Tu thực hiện vào mùa khô (khoảng tháng 3 đến tháng 6) khi sông, suối cạn nước. Đánh bắt cá tập thể có thể xem là nguồn tri thức độc đáo của người Cơ Tu phản ánh dưới góc độ kinh nghiệm và sự thích nghi. Theo đó, vào những dịp cưới hỏi, lễ hội truyền thống của cộng đồng, cả làng rủ nhau đi đánh cá. Với số lượng đông, người dân khuấy động của một khúc sông, suối làm cho nước đục, cá trú trong các hốc, hang thấy động chạy ra, người dân chỉ cần dùng vợt để sẵn là cá tự chui vào.

Một kỹ thuật đánh bắt khác của người Cơ Tu cũng xuất phát từ kinh nghiệm mà có được, song có thể coi là rất khoa học, là kỹ thuật ngăn dòng. Để thực hiện kỹ thuật bắt này, người Cơ Tu chọn những con suối có hai nhánh, dùng đá hoặc thân cây lớn để ngăn dòng chảy một nhánh, đến khi nước cạn họ bắt cá một cách dễ dàng. Sau khi bắt xong họ tháo nước cho chảy trở lại và tiếp tục ngăn đoạn suối bên kia để tiếp tục công việc của mình.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, dù đánh bắt cá nhân hay đánh bắt cá tập thể và dụng cụ đánh bắt tuy đa dạng nhưng không phải người Cơ Tu nào cũng làm được. Nếu sông lớn và nước chảy xiết thì người Cơ Tu phải dùng đến chài. Còn ở các vùng dòng sông có mực nước sâu, dòng chảy chậm và có bề mặt rộng, nhiều khe đá thì dùng lưới thả vây. Đối với khúc suối có nước chảy xiết, lắm dốc thác thì phải dùng dụ gắn thanh sắt có mũi nhọn, đến ná (pa’nanh). Muốn dùng chài, lưới thả vây đến dùng dụ, hay ná, đặt đơm và cả ngăn dòng sông suối để bắt các loại thủy sản thì phụ nữ, đàn ông, thanh niên Cơ Tu phải có sức khỏe tốt, bơi lội giỏi và có kinh nghiệm thì việc đánh bắt mới mang lại hiệu quả. Đặc biệt, đồng bào Cơ Tu chỉ bắt những loại cá lớn, các loại cá nhỏ hơn sẽ được thả lại vào môi trường nhằm tái tạo nguồn lợi chứ không đánh bắt kiểu tận diệt.

Cảnh bắt cá bằng vợt của người Cơ Tu vùng núi Quảng Nam.

Ngoài những phương pháp đánh bắt truyền thống, người Cơ Tu vùng núi Quảng Nam còn sử dụng thân những cây cỏ hoang dại mọc trong rừng như: achun, tơ băn/xiar; từ vỏ cây pachac, đến các loại dây leo: điêng vít, đhô, tơ ging agóc; củ adếch; loại có thân sống ở những vùng bùn như kni na... để đánh bắt cá. Khi muốn đánh bắt cá, người Cơ Tu giã một trong những loại cây trên trộn lẫn vào nhau rồi thả xuống một đoạn suối đã được giới hạn, hoặc tiến hành ngăn những đoạn suối nhỏ rồi lên đầu nguồn suối đập nát vỏ pachac hòa vào trong nước, nước chảy đến đâu chỉ trong thời gian ngắn thì tất cả các loại cá, tôm thấm chất này nổi lên dính vào lưới được giăng sẵn, ngay cả ếch, nhái, cua cũng nổi ngoi lên mặt nước để người dân bắt. Tuy nhiên, khi sử dụng vỏ cây pachac đồng bào luôn canh đúng liều lượng vừa đủ để các loài cá chép, cá bống, cá trèn, cá liên, cá trôi, cá trắng, tôm… chỉ bị say nổi lên, và họ dùng vợt bắt. Những loài cá leo, cá chình, cá tràu... sẽ chui dưới bùn để sống sót. Phương pháp khai thác này khá đơn giản mà hiệu quả cao nhưng không tận diệt nguồn lợi thủy sản.

Ngày nay, môi trường sống của người Cơ Tu thay đổi, kéo theo là sự thay đổi của tri thức địa phương của họ trong hoạt động đánh bắt thủy sản. Việc lưu giữ và truyền bá những tri thức, kinh nghiệm trong việc khai thác thủy sản cho thế hệ trẻ Cơ Tu là cần thiết, và có thể xây dựng nó trở thành bản sắc văn hóa của đồng bào Cơ Tu trên vùng Trường Sơn.

Nguyễn Văn Sơn