Ăn cúng đất ở vùng quê mới Tây Nguyên

Do sự hấp dẫn của vùng đất đỏ badan ở Dak Lak, người dân xứ Quảng chúng tôi vào đây  lập nghiệp khá đông. Tuy do mưu sinh, bận rộn trong cuộc sống đời thường, song những ngày cưói hỏi, tất niên… anh em chúng tôi, những người đồng hương ở gần có dịp được gặp mặt nhau, nhất là trong mùa cúng đất.

Mùa cúng đất ở miền quê mới cũng diễn ra trong mùa xuân. Nhà nhà người dân gốc Quảng rộn ràng cúng đất, nhiều nhất là khoảng tháng 2 đến tháng 3 (âm lịch). Như mọi năm, chúng tôi  thường chọn ngày cuối tuần và là ngày tốt, sắm sửa lễ vật để cúng tạ ơn đất. Xưa bày nay bắt chước, cúng đất còn gọi là cúng Thần Hoàng Bổn Xứ. Tùy theo mỗi vùng, miền, địa phương mà trên bàn sắp đặt bàn cúng khác nhau : theo một số “già làng” cho biết :Có nơi trên bàn thờ có hai mâm, với hai nồi hương riêng, một bàn cúng Thần Hoàng Bổn Xứ là các vị thần chức lớn cai quản trong địa phương , còn bàn kia là cúng mâm hội đồng, bao gồm các vị thần có chức sắc nhỏ hơn và các âm hồn, cô hồn cát đẳng, không nơi nương tựa…? Trên bàn cúng đất, phải đầy đủ nồi hương, chân đèn, chén nước, bài trí theo “thiết kế” của người xưa như “đông bình tây quả”, hương đèn, vàng bạc, giấy tiền, giấy đất, giấy binh diêm mể, nổ (gạo muối, lương khô)...Phẩm vật thì thường có cơm, xôi, chè, thịt heo, thịt gà , cá chiên, các thứ xào, trộn, bánh tráng nướng... có nhà còn có thêm một đĩa như trứng gà, cua luộc, và một bát cháo thánh (cháo trắng)… Ngoài ra, còn có mấy món không thể thiếu được : đó là đĩa sắn, khoai, đậu, trút, môn, rau lang luộc... Ngoài ra, còn có một bộ đồ thần, bộ đồ này nhất thiết phải có trong tục cúng đất ở quê tôi. Nhà kinh tế khá thì mua bộ trên 20.000 đồng, nhà đủ ăn thì mua bộ dưới 10.000 đồng. Trước khi cúng, gia chủ buộc một thanh tre vào góc  chân bàn và treo bộ đồ thần vào đấy và sau khi cúng xong, đốt một lần với “áo giấy”. Ngoài ra, có nơi, gia chủ còn làm một cái “xà léc” bằng bẹ chuối treo sát bên bàn cúng đất. Cúng xong,  gia chủ bỏ các món ăn vào mỗi thứ một ít như xôi, thịt heo, chuối, càng cua, trứng gà, bánh tráng nướng ... và người nhà mang ra ngã ba đường cái để treo. Không phải là ngẫu nhiên mà cái xà léc này có hình dáng tương tự như cái tà lét của đàn ông người dân tộc mang trên lưng. Có thể từ “tà léc” đọc trại ra thành “xà léc”. Theo truyền thuyết, trong danh mục cúng chư thần được mời, có vị thần  Chủ Ngung đào lương bang Nguyễn Thị Thúc, là con gái của một vị vua (?) nhà vua gã cho một người thượng (Man). Khi bà chết, nhà vua phong sắc chưởng đất miền Nam và truyền cho dân chúng cúng, tục cúng đất có treo xà lắt bắt nguồn từ đó. Theo truyền thuyết, cả hai vợ chồng của bà Nguyễn Thị Thúc này chỉ có một bộ y phục, nên khi được mời ăn cúng đất, chỉ có một người mặc áo quần đi dự, người kia không có y phục, đành ở nhà. Khi ăn xong, người đi dự mang xà léc về cho người ở nhà... hoặc có truyền thuyết cho rằng, thực phẩm trong xà léc là phần của những người cỏi âm bị đui mù, tàn tật, không đi đến dự đám cúng được…Thời thơ ấu, đi học về gặp những cái xà léc treo ở ngã ba, chúng tôi lấy xuống chia nhau ăn. Tuy nhiên, không có đứa nào dám kể chuyện này với cha mẹ, sợ bị đánh đòn”

Thời còn đi học phổ thông, mỗi lần nhà có cúng đất, mẹ tôi thường nhắn tôi về sum họp gia đình, ăn cúng đất với đầy đủ các thức ăn dân dã, quê hương mà tôi thích. Ngày nay, trong cuộc mưu sinh phiêu bạt ở phương trời xa. Trưa, mùi hương trầm nhà ai thoang thoảng trong không gian phố thị, bao kỷ niệm thời thơ ấu ập về, bồi hồi nhớ quê hương, nhớ những lần về quê ăn cúng đất với gia đình, người thân và nhớ cả những cái xà léc ngọt ngào treo ở ngã ba đường làng trong những lần đi học về  đói bụng.

 

Ngày nay, giữa vùng quê mới, tuy tập tục cúng đất của những người đi xây dựng vùng kinh tế mới không còn giữ nguyên vẹn như ở quê xưa, nhưng mọi người đều cảm nhận được sự chứng nhận của tổ tiên miền đất mới, nơi “đất lành chim đậu” đã là mạch sống  cho những người đến sinh cơ lập nghiệp.  Và cứ đến mùa cúng đất, họ lại gặp nhau để hàn huyên, nhớ về quê kiểng, cùng nhau đoàn kết để xây dựng miền quê mới ngày thêm giàu mạnh, văn hóa, văn minh.

Lê Quốc Kỳ