Để hạn chế thiệt hại do thiên tai gây ra ở Tây Nguyên

Nguyên nhân dẫn đến sự hình thành thiên tai trước hết là do tính chất phân hóa theo không gian, thời gian của các yếu tố thời tiết thủy văn; trong đó đáng chú ý nhất là các yếu tố mưa và dòng chảy. Sự chênh lệch lớn giữa hai mùa khô cạn và mưa lũ làm cho mùa mưa thì dư thừa nước sinh lũ lụt, đến mùa khô lại chịu cảnh hạn hán, thiếu nước trầm trọng. Địa hình cũng góp phần đáng kể vào việc hình thành thiên tai. Hệ thống đồi núi nhấp nhô, đỉnh khá nhọn và cao nguyên bậc thềm xen kẽ làm cho địa hình khu vực Tây Nguyên phân cắt, hiểm trở, đi lại khó khăn, nhiều nơi độ dốc trên 20 độ. Đây là điều kiện thuận lợi cho việc rửa trôi, xói mòn, dồn nước nhanh chóng tạo nên những cơn lũ quét và những cơn lũ có biên độ lũ lớn, sườn lũ dốc, khó dự báo trước, gây thiệt hại đáng kể cho sản xuất, xây dựng, giao thông thủy lợi và tính mạng con người. Bên cạnh đó, hoạt động của con người là một trong những nguyên nhân khiến thiên tai có chiều hướng gia tăng và thêm nguy hiểm hơn. Tàn phá rừng tự nhiên đã làm mất cân bằng sinh thái nghiêm trọng. Nhiều vùng đất vốn xưa kia có cây rừng nay bị tàn phá trở nên cằn cỗi, không còn khả năng điều hòa dòng chảy khiến dòng chảy lũ vốn đã nguy hiểm do độ dốc lớn nay lại thiếu sự che chắn của cây rừng càng trở nên nguy hiểm hơn. Không còn cây rừng thì chỉ sau khi kết thúc mưa một thời gian đất đai lại trở nên khô cằn, dòng chảy cạn kiệt.  

Một hồ nước tại huyện Krông Năng cạn trơ đáy. Ảnh: Hoàng Gia

Tây Nguyên cũng là một trong những vùng chịu ảnh hưởng tác động mạnh mẽ của sự biến đổi khí hậu, biểu hiện nhiều ở các yếu tố nhiệt độ, mưa và dòng chảy sông suối. Đã có những ghi nhận về sự gia tăng chênh lệch nhiệt độ ngày đêm theo hướng tăng cao về ban ngày, hạ thấp về ban đêm; hoặc trong một số tháng của mùa khô, ở một số nơi đã có hiện tượng nhiệt độ tăng cao, gây ra hiện tượng nắng nóng hơn bình thường... Với lượng mưa, chưa có dấu hiệu rõ ràng cho thấy tổng lượng mưa năm có thay đổi nhưng sự phân bố mưa theo không gian và thời gian thì lại có những dấu hiệu khá rõ nét. Trong đó, đáng lưu ý nhất là hiện tượng mưa tập trung với cường độ mạnh và lượng lớn xảy ra trong không gian hẹp khiến lũ quét có xu hướng xuất hiện nhiều hơn. Trước đây lũ quét do mưa lớn gây ra chỉ được ghi nhận ở địa phận tỉnh Dak Lak nhưng nay thì ở hầu hết các tỉnh Tây Nguyên đều đã từng xuất hiện hiện tượng thiên tai nguy hiểm này. Những biến động của các yếu tố nhiệt độ, lượng mưa kết hợp với những thay đổi diện mạo của bề mặt đất được xem là nguyên nhân chính gây ra những hiện tượng thời tiết nguy hiểm khác như gió lốc, mưa đá, giông sét, nhất là gió lốc và mưa đá. Trong vòng 5 năm gần đây đã có hàng chục trận mưa giông kèm theo sét, mưa đá và gió lốc làm chết người và gây nhiều thiệt hại về vật chất. Biến đổi khí hậu còn làm cho dòng chảy sông suối ở Tây Nguyên mất đi sự hiền hòa vốn có, thể hiện nhiều qua mức độ cạn kiệt nghiêm trọng trong mùa khô, còn mùa lũ thì xu thế đỉnh lũ nhọn hơn, cao hơn, cường xuất lũ lớn hơn...

Ngoài những nguyên nhân nêu trên còn phải kể đến sự thiếu đồng bộ trong khâu tổ chức quy hoạch sản xuất. Người dân nhiều nơi còn sản xuất theo hướng tự phát, manh mún, dựa vào kinh nghiệm là chính, chưa có sự hướng dẫn đầy đủ về quy trình khoa học kỹ thuật, chưa tính đến các tác động tiêu cực  của thời tiết thủy văn. Bên cạnh đó, công tác cảnh báo, dự báo và triển khai các bước phòng chống thiên tai ở Tây Nguyên còn gặp rất nhiều khó khăn do mạng lưới đo đạc quan trắc quá mỏng trong khi sự phân hóa khí hậu thủy văn theo không gian lại rất sâu sắc; địa bàn rộng lớn, kinh phí, nhân lực và phương tiện có hạn.

Vì vậy, cần chủ động nắm bắt nguy cơ xuất hiện thiên tai để có các bước đối phó thích hợp. Chủ động nắm bắt những diễn biến của thời tiết thủy văn, cần đầu tư xây dựng bổ sung mạng lưới quan trắc đo đạc khí tượng thủy văn, từng bước nâng cấp hiện đại hóa mạng lưới thông tin hai chiều, đáp ứng kịp thời các thông tin về tình hình thời tiết thủy văn giữa cơ quan chuyên môn là Đài Khí tượng Thủy văn khu vực Tây Nguyên, các đài khí tượng thủy văn tỉnh và các trạm quan trắc do đài quản lý với các địa phương, ban ngành, cơ quan và cá nhân sử dụng bản tin dự báo khí tượng thủy văn. Tăng cường công tác bảo vệ, khoanh nuôi và trồng mới rừng đầu nguồn, xử lý nghiêm các trường hợp cố tình vi phạm chặt phá rừng; đầu tư xây dựng mới, tu bổ nâng cấp độ an toàn và hiệu quả sử dụng của các hồ chứa hiện có; khảo sát, quy hoạch tính toán cân bằng giữa nhu cầu dùng nước thực tế và khả năng cấp nước của các công trình để có kế hoạch đầu tư khai thác nước ngầm phục vụ sinh hoạt, sản xuất; tuân thủ chặt chẽ các quy định trong vận hành khai thác các công trình hồ chứa thủy lợi, thủy điện. Bên cạnh đó, cần quy hoạch, bố trí hợp lý dân cư, cân đối sản xuất theo hướng phù hợp với trình độ sản xuất và điều kiện tự nhiên, chú trọng tài nguyên đất và tài nguyên nước; tăng cường công tác tổ chức chỉ đạo, chuẩn bị tốt về nhân lực, cơ sở vật chất, kinh phí và phương tiện sẵn sàng ứng phó khi có các tình huống xấu xảy ra. Tăng cường tuyên truyền, vận động nhân dân cùng tích cực tham gia phòng chống thiên tai; nâng cao ý thức tự bố trí phòng chống, tổ chức các cuộc diễn tập phòng chống thiên tai cho người dân; di dời, bố trí vị trí tái định cư cho các hộ dân nằm trong vùng nguy cơ sạt lở đất đá, vùng quy hoạch điều tiết của các hồ chứa…

                                                                                                                      Nguyễn Văn Huy