Lễ cúng hồn lúa của đồng bào Êđê

Ngày thứ nhất, tại không gian rẫy lúa: Chủ rẫy cắm một cây nêu, treo hình nộm tượng trưng cho thần giữ rẫy. Gạo cúng hồn lúa được tuốt từ rẫy thiêng (rẫy này chỉ có chủ nhà của gia đình mẫu hệ chăm sóc và thu hoạch dùng cho lễ cúng hồn lúa). Khi thu hoạch lúa tại rẫy thiêng phải tuốt bằng tay để không làm cây lúa bị đau, có như vậy thần lúa mới ở lại với gia chủ, giúp cho gia chủ khỏi bị đói nghèo. Lễ vật cúng hồn lúa tại rẫy gồm có: một con gà trống thiến, một ché rượu, bảy ống cơm lam nấu từ gạo thu hoạch ở rẫy thiêng. Khi mọi lễ vật đã chuẩn bị xong, thầy cúng đọc lời khấn tạ ơn thần lúa, thần đất, thần núi, thần suối, thần sông, thần rẫy… đã giúp chủ rẫy một mùa bội thu; đồng thời cầu mong mùa rẫy mới mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, bắp lúa đầy chòi, đầy kho. Sau đó, mọi người cùng ăn uống vui vẻ.

Thầy cúng đang làm lễ cúng tuốt lúa (ảnh minh họa).

Ngày thứ hai, tại không gian ngôi nhà dài của gia chủ: Chủ nhà làm lễ rước hồn lúa. Lễ vật gồm có: ba con heo thiến (một con cúng thần lúa, một con cúng tổ tiên ông bà, một con cúng sức khỏe cho chủ nhà); bảy ché rượu; một nồi cơm đầy; một bầu gạo đầy. Tất cả được bày trên chiếc chiếu hoa trải sát cửa sổ hướng Đông của gian gah (gian khách) nhà dài. Vào lễ, vợ chồng chủ nhà ngồi trên chiếu hoa sát mâm lễ, mặt quay về cửa sổ phía Đông. Dàn chiêng Knah đánh bài “ngă yang” (gọi Giàng). Thầy cúng đọc bài khấn:

“Ơ Giàng bên Đông, Giàng bên Tây!

Ơ Giàng lúa, Giàng núi, Giàng sông!

Các Giàng đã cho đất tôi trồng lúa

Cho mưa thuận, gió hòa lúa bắp tốt tươi

Nay tôi tuốt lúa rẫy thiêng

Tôi bẻ bảy gùi bắp

Heo thiến tôi nướng chín vàng

Rượu bảy ché đã buộc

Cơm gạo mới nấu đầy nồi

Tôi mời các Giàng về cầm cần rượu

Ăn cơm gạo mới, ăn thịt heo nướng

Cùng gia đình chủ rẫy.”

Khấn xong, thầy cúng cắm cần lấy rượu ra tô đồng hòa với tiết heo mời gia chủ uống đồng cảm với thần linh. Rồi thầy cúng cầm bát đồng pha rượu và tiết heo vẩy vào bếp lửa, kho lúa, dàn chiêng, công cụ lao động, cầu thang lên xuống nhà dài… với ý nghĩa mời các vị thần linh cùng hưởng. Sau đó thầy cúng cầm cần rượu mời gia chủ, bà con trong họ hàng (theo thứ tự nữ trước, nam sau) cùng uống rượu.

Tiếp đến là nghi thức cúng rước hồn lúa vào kho lúa. Lễ vật là một ché rượu nhỏ, một con gà trống thiến, một tô thịt thái nhỏ, một tô đựng tiết gà pha rượu. Thầy cúng đọc lời khấn:

“Ơ Giàng! Bây giờ chủ nhà làm lễ rước hồn lúa vào kho

Cho dù heo ăn, gà bới, chim mổ lúa

Xin hồn lúa đừng có buồn mà bỏ đi

Hãy ở lại với chủ nhà

Giúp cho chủ nhà lúa, bắp luôn đầy kho, đầy bồ…”

Sau lời khấn, thầy cúng cầm tô rượu có pha tiết gà vẩy vào bồ lúa và xung quanh kho lúa, với ý nghĩa cầu mong  thần lúa giúp cho chủ nhà mùa rẫy mới lúa bắp đầy kho, đầy bồ. Sau đó mọi người cùng ăn uống vui vẻ.

Ngày thứ  ba, chủ nhà làm lễ ăn cơm mới. Lễ vật gồm có bảy ché rượu, bảy con heo nhỏ, một thúng xôi, ba thúng cơm gạo mới, một nồi canh củ quả (được thu hoạch từ rẫy). Tất cả lễ vật đều đặt trên chiếc chiếu hoa cạnh cửa sổ phía Đông ngôi nhà dài. Vợ chồng chủ nhà được mời ngồi cạnh ché rượu thứ nhất mặt quay về mâm cỗ. Thầy cúng đọc lời khấn, tạ ơn các vị thần: thần lúa, thần đất, thần núi, thần sông và tổ tiên ông bà đã giúp cho gia chủ một mùa rẫy bội thu; đồng thời cầu mong các vị thần, tổ tiên ông bà giúp cho gia chủ mùa rẫy mới, thóc lúa đầy bồ, heo, gà, trâu, bò đầy đàn, chật bãi. Sau lời khấn, chủ nhà được mời uống rượu trước, lần lượt từ ché rượu thứ nhất đến ché rượu thứ bảy, rồi đến người nhà, bà con họ hàng, cứ nối  nhau thành một dãy dài (cách uống rượu như thế này người Êđê gọi là mnăm ring). Sau đó chủ và khách ăn uống vui vẻ cho đến khi rượu nhạt mới chia tay chủ nhà ra về.       

Lễ cúng hồn lúa là một trong những nghi lễ mở đầu cho mùa lễ hội “ăn năm, uống tháng” của người Êđê. Đây là một nghi lễ mang đậm bản sắc văn hóa, gắn với sản xuất nông nghiệp, cần được gìn giữ, phát huy trong đời sống cộng đồng.

Trương Bi