Tinh thần cộng đồng của các dân tộc Trường Sơn - Tây Nguyên

Trong cuộc sống hằng ngày cũng như vào những dịp lễ, diễn ra sự kiện lớn của buôn làng, đồng bào luôn có ý thức hỗ trợ nhau. Người J’rai ở Tây Nguyên từ lâu đời đã duy trì “Kho lúa tình thương”, kho lúa này được cả làng đóng góp sau mỗi mùa thu hoạch để sẵn sàng giúp đỡ những gia đình thiếu đói trong mùa giáp hạt hoặc do hoạn nạn. Người Cơ Tu có nhiều phong tục tập quán tốt đẹp nhằm tương trợ, giúp đỡ nhau trong sản xuất, đoàn kết nội bộ làng, thể hiện tinh thần tập thể như: tục “Trvin”(vòng công).

Giống như các dân tộc ở Tây Nguyên, đồng bào Cơ Tu cũng có “Rẫy lúa của làng” để giúp đỡ những gia đình gặp khó khăn. Rẫy lúa này do chính thanh niên trai tráng trong làng chung tay góp sức làm nên. Đến mùa thu hoạch, lúa được chuyển về kho thóc chung của làng để có nguồn lương thực giúp đỡ những gia đình neo đơn, ốm đau, bệnh tật, không có khả năng phát rẫy làm nương nuôi sống gia đình.

Lễ hội Mừng lúa mới của người Xê Đăng trước nhà rông.

Nhà làng truyền thống là loại hình kiến trúc tiêu biểu của đồng bào các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên, người Xê Đăng, Ba Na gọi là nhà rông, người Giẻ Triêng gọi là nhà ưng, người Cơ Tu gọi là gươl. Đây là di sản văn hóa độc đáo của các dân tộc, là không gian kết nối các thành viên trong cộng đồng.

Nhà làng là điểm giao thoa/hội tụ giữa các thế hệ trong gia đình, trong dòng họ, trong làng và có khi mở rộng ra các làng. Nhà làng được đồng bào miền núi xem như một ngôi trường học, ở đó diễn sự trao truyền, bày dạy những kinh nghiệm trong sản xuất, sinh hoạt, ứng xử giao tiếp với con người, với tự nhiên... của các thế hệ; ở đó truyền thống tộc người được nuôi dưỡng, khơi nguồn qua các làn điệu dân ca, câu chuyện kể...

Xưa kia, nhà làng là nơi sinh hoạt tâm tình, canh gác và ngủ hằng đêm của lớp thanh niên làng chưa vợ. Ở đó, quây quần xung quanh hai bếp lửa bập bùng nằm đối xứng qua cây cột lớn, họ được ông, cha, anh kể cho nghe những truyền thuyết về dòng họ, về dân tộc mình; dạy các bài hát dân ca, chơi các nhạc cụ; dạy cách làm nỏ, làm bẫy, đan lát, làm nhà, khắc vẽ các mô típ truyền thống; cách đi rừng săn bắn, đặt bẫy, đánh cá... Ở đó, người dân trong làng chia sẻ ngọt bùi, cùng chăm lo công việc chung, cùng tạo nên sức mạnh của cả cộng đồng. Do đó, nhà làng truyền thống không chỉ mang ý nghĩa tôn vinh vẻ đẹp nghệ thuật tạo hình, kiến trúc mà còn mang biểu tượng của sự nâng đỡ, tương tác, hiện rõ tinh thần cố kết cộng đồng.

Để thắt chặt tình đoàn kết trong cộng đồng, bà con còn có tập quán kết nghĩa giữa các làng buôn với nhau, giữa hai gia đình hay hai dòng họ khác nhau. “Lễ Pơngát” của người Cơ Tu là lễ ăn thề, kết nghĩa anh em, là một lễ hội truyền thống có từ xa xưa được đồng bào rất coi trọng, trở thành biểu tượng của tinh thần đoàn kết dân tộc. Lễ kết nghĩa xuất phát từ nhu cầu kết thân, cũng có khi là để hòa giải tục nợ đầu, trả đầu, xích mích với nhau trong lao động sản xuất, hoặc giải quyết các trường hợp tranh chấp về đất đai, nương rẫy, sông suối...

Theo dân làng, nếu không có lễ này thì đồng bào có cảm giác lo sợ mỗi khi bước vào làng khác và ngược lại. Thường thì làng nhỏ không tổ chức lễ kết nghĩa, chỉ có làng lớn có tiếng tăm trong vùng mới đứng ra tổ chức. Khi làng lớn đã làm được lễ kết nghĩa thì các làng khác tự động nghe theo, đoàn kết lại với nhau.

Cõng nhau vào nhà, nghi thức thể hiện tình thân ái của hai người bạn dân tộc M'nông kết nghĩa anh em.

Các dân tộc ở Tây Nguyên như Êđê, M’nông đều coi trọng việc kết nghĩa anh em. Việc giao kết thường được thực hiện sau một nghi lễ long trọng, có sự chứng kiến của thần linh và các thành viên liên quan. Lễ hội kết nghĩa (Tâm Ntung Jiăng) có từ lâu đời, làm cho hai người lạ kết thành đôi bạn thân thiết, bảo đảm kết nghĩa đến đời con đời cháu, hai bên con cháu coi nhau như anh em một nhà, có việc gì khó khăn, thiếu hụt thì giúp đỡ nhau không kể công, kể nợ. Con cháu của hai bên không được làm hại nhau, nếu sinh ra mâu thuẫn với nhau thì thần linh sẽ phạt.

Nếu nhà bạn ở cách xa thì vài ba năm phải đến thăm một lần, mỗi lần đến thăm phải mừng bạn bằng một vài ché rượu, con heo. Dù khó khăn đến mấy cũng phải đãi bạn ăn con gà và một vài chai rượu nhỏ. Nếu bạn mình ở gần, sống chung một làng thì mỗi lần có việc cúng kiếng, ăn uống, hiếu hỉ thì luôn phải mời bạn cùng đến chia vui với gia đình mình.

Tinh thần cố kết cộng đồng là giá trị văn hóa thể hiện nếp sống nhân văn của đồng bào Tây Nguyên. Đây là nguồn động lực nuôi dưỡng mạch nguồn văn hóa tộc người, là nhân tố tích cực mang lại sự ổn định, bình yên cho thôn bản trong công cuộc dựng xây cuộc sống mới, góp phần giữ gìn an ninh, trật tự, phát triển kinh tế - xã hội. Tinh thần đó cần được phát huy trong cuộc sống hôm nay.

Tấn Vịnh