Pa-điền-xang: Chiếc mâm lễ nghĩa của người Bru - Vân Kiều

Nguyên liệu làm mâm được đồng bào lựa chọn tương đối kỹ càng. Tre nứa không quá già bởi già sẽ bị giòn, dễ gãy, hoặc quá non sẽ khiến nan đan sẽ bị teo lại. Cây mây cũng vậy, phải thẳng, tròn đều, không sâu bệnh, tránh lấy cây non hoặc già quá. Bởi thế, để có đủ mây tre đan một chiếc mâm có khi mất cả tuần đi rừng. Sau khi mang mây tre về nhà, người đan mâm tiến hành chẻ ra luôn tránh để khô đi sẽ khó vót. Các nan tre được vót đều nhau, trước khi đan sẽ được ngâm qua nước để tăng độ dẻo và dễ dàng uốn nắn. 

Pa-điền-xang - chiếc mâm lễ nghĩa của người Bru - Vân Kiều.

Nan tre chẻ để đan mâm là hai loại nan xương và nan thường. Nan thường chỉ cần đều đặn, dẻo dai, còn nan xương sẽ là bộ khung của tấm đan nên phải to bản và cứng cáp. Pa-điền-xang có phần đáy và phần thân tách biệt nên khi đan nghệ nhân phải thật khéo léo bẻ góc, uốn cong nan xương cũng như tạo hoa văn cho từng phần. Phần thân mâm được đan lóng đôi, khi đan xong sẽ thấy nan dọc, nan kép dính chéo vào nhau một cách kín kẽ. Còn phần đáy thì sử dụng kỹ thuật đan lồng bao gồm các nan ngang, nan chéo cắm chồng lên nhau tạo thành những hoa văn hình thoi đều tắp. Để hoàn thiện pa-điền-xang, nghệ nhân sẽ luồn những nan tre được chừa dài ra có chủ đích ở phần đỉnh đáy vào đuôi của thân mâm rồi dùng dây mây nức lại với nhau. Đế và quanh vành miệng mâm cũng được nức lại kín kẽ và đều đặn làm nổi lên những gân mây rõ nét và sống động.

Người Bru - Vân Kiều ít khi dùng phẩm màu để nhuộm nan mà tận dụng tối đa màu xanh của bề mặt nan cật để giữ được màu nguyên bản và bảo đảm độ bền chắc dài lâu cho sản phẩm. Sau khi đan xong, người ta gác mâm trên giàn bếp một thời gian để khói và bồ hóng bám dính vào sản phẩm, khi đó màu cật tre sẽ chuyển sang màu nâu đậm càng làm cho đường nét hoa văn của pa-điền-xang nổi bật và tinh tế hơn.

Pa-điền-xang được sử dụng để bày thức ăn trong bữa cơm, bày mâm cỗ trong các dịp lễ hội, đặc biệt là bày sính lễ trong ngày cưới của người Bru – Vân Kiều. Trong ngày cưới, lễ vật của nhà trai mang đến nhà gái nhất thiết phải có chiếc nồi đồng, thanh kiếm và thỏi bạc nén được bày trên pa-điền-xang. Sau nghi thức trao sính lễ của nhà trai cho nhà gái thì đôi nam thanh nữ tú được mọi người công nhận thành vợ thành chồng.

Ngày trước, đan hoàn chỉnh một chiếc mâm tre là cách để các chàng trai Bru - Vân Kiều thể hiện sự tài hoa, khéo tay của mình trước các cô gái đến tuổi cập kê. Thế nhưng, thời gian gần đây các chàng trai trẻ người Bru – Vân Kiều đã không còn mặn mà với nghề truyền thống của cha ông. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của những đồ dùng sinh hoạt bằng nhựa hay kim loại giá rẻ như rá, rổ, xô, chậu và cả chiếc mâm... phù hợp với đời sống hiện đại cũng là lý do chính yếu khiến nghề đan lát của đồng bào dần bị mai một.

Nguyễn Tiến Dũng