Độc đáo cây nêu ăn trâu huê của người Mnâm

Người Mnâm thuộc nhóm địa phương (nhánh) của dân tộc Xê Đăng, sinh tụ lâu đời ở vùng quần sơn Ngọc Linh.

Cũng như các dân tộc thiểu số ở vùng Trường Sơn - Tây Nguyên, người Mnâm vẫn còn bảo lưu nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể độc đáo. Một trong những loại hình di sản làm nên nét đặc sắc của tộc người là nghệ thuật trang trí trên cây nêu trong lễ hội ăn trâu huê.

Người Mnâm tổ chức ăn trâu huê để tạ ơn các thần linh đã cho vụ mùa bội thu. Ăn trâu huê là lễ thức mang tính gia đình, nhưng có sự chung tay, góp sức của cả cộng đồng, đặc biệt là việc làm cây nêu và thực hành các nghi lễ liên quan.

Từ trước lễ, gia đình đã nhờ người vào rừng tìm kiếm vật liệu để làm cây nêu (Gưng Luôi/Gưng Pay/Gưng Rang). Cây nêu được xem là sợi dây tâm linh kết nối giữa con người với đất trời, thần linh và tổ tiên, là một sản phẩm mỹ thuật thể hiện tài nghệ điêu khắc, trang trí của tộc người. Trang trí cây nêu là công việc được ưu tiên hàng đầu của lễ hội.

Hình thức trang trí tùy theo quy mô của lễ hội hay sự đầu tư và sự khéo tay của các nghệ nhân trong làng. Ngoài việc sơn, tô, vẽ, khắc chạm, đồng bào còn sử dụng kỹ thuật đan lát để tạo ra nhiều chi tiết trang trí trên cây nêu. Những cây mây, lồ ô, cây nứa, cây đót, cây tung... được đồng bào vót tỉa, buộc thắt cầu kỳ, đan lát thành nhiều vật phẩm khác nhau để trang trí lên cây nêu.

Cây nêu trong lễ hội ăn trâu huê thường có chiều cao khoảng 8 – 9 m, gồm ba phần chính: Phần trụ, phần thân và phần ngọn. Các phần này được kết nối với nhau một cách khéo léo bằng những sợi dây rừng. Đồng bào Mnâm vào rừng chọn cây gỗ thẳng, thường là cây chò để làm phần trụ gốc; cây lồ ô, nứa làm thân và ngọn.

Sau khi chuẩn bị vật liệu hoàn tất, những người già khéo tay sẽ vót những cây lồ ô, đan lát, khắc, vẽ để trang trí cây nêu với những hoa văn truyền thống, cùng hình tượng đồ vật, chim, thú nổi bật.

Phần gốc là trụ chính của cây nêu được bao quanh bởi vỏ cây đót và được tô vẽ những họa tiết màu đen, trắng, đỏ đẹp mắt.

Phần thân của cây nêu được trang trí công phu, đẹp đẽ nhất. Quanh thân được tô màu trắng, đen và đỏ xen kẽ nhau. Ở phần này, nổi bật nhất là tầng gắn chim Hang với màu sắc rực rỡ.

Đặc biệt, ở đoạn nối giữa đầu trụ cây nêu và cây lồ ô, đồng bào tạo hình cái lộc bình, đây là hình tượng mang ý nghĩa về giàu sang, sung túc của gia đình; đoạn nối tiếp theo giữa 2 ống lồ ô đến chỗ đặt chim thiêng, gọi là trung tâm của cây nêu được trang trí 3 cái chén/bát theo thứ tự to, trung, nhỏ mang ý nghĩa là nơi hứng tài lộc cho gia đình và xóm làng.

Phần ngọn được tạo hình những bông hoa tượng trưng cho bông lúa, trái bắp, thể hiện mong ước có cuộc sống đủ đầy, làm ra được nhiều lương thực. Đoạn cao cuối của cây nêu thường được chia làm ba nhánh: nhánh chính giữa cao nhất tượng trưng cho ông bà tổ tiên và hai nhánh phụ tượng trưng cho vợ chồng và con cái.

Đồng bào Mnâm dựng nêu ăn trâu huê.

Những bộ phận, chi tiết nổi trội nhất của cây nêu thường thể hiện ở trên ngọn nêu. Đó là hình tượng chim Hang, là chim thiêng luôn xuất hiện trên phần thân hoặc ngọn cây nêu. Nó có thể là chim phượng hoàng, đại bàng, chim chào mào, chim én... tùy theo quan niệm thờ linh vật của từng vùng. Chim Hang có kích cỡ khá lớn, được tạo dáng công phu bằng gỗ sơn đen, mỏ đỏ. Loài chim này chính là biểu tượng của người Mnâm, là vua của bầu trời, bay khắp thế gian mang về cho gia đình và xóm làng nhiều điều may mắn trong cuộc sống, đồng thời còn thể hiện việc đánh dấu chủ quyền khu vực cai quản, sinh sống của đồng bào. Ngoài ra, chim có thể giúp tránh xa những tai ương, xui xẻo và mang đến những điều tốt đẹp, hạnh phúc cho buôn làng. Bộ phận nổi bật trên cây nêu ăn trâu huê nữa là tấm lá phướn (săk lat/tlọng), được  đan bằng một loại vỏ cây dẻo, mỏng, tô vẽ nhiều màu. Lá phướn tựa như cánh diều, là hình tượng mang đậm sắc thái dân tộc nên đồng bào rất tôn kính, đề cao, luôn buộc ở đuôi con chim thiêng trên cây cột đâm trâu của mình.

Trong quan niệm của đồng bào, cây nêu là linh vật, vì đây là nơi thần linh ngự tọa, nơi đặt giàn cúng dâng lễ vật hiến sinh. Hình ảnh cây nêu uy nghi, thâm nghiêm vươn lên bầu trời được ví như hơi thở đại ngàn. Người Mnâm có cách trình bày, thể hiện riêng, phù hợp với quan niệm về cái đẹp, nhân sinh quan và vũ trụ quan của mình. Chính nhờ cái riêng ấy đã tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật tạo hình đa dạng và phong phú, độc đáo và ấn tượng, có giá trị cao về thẩm mỹ, mang tính nhân văn của tộc người từ bao đời.   

Tấn Vịnh