Chuyện về hai ngôi làng, hai nhân vật văn chương…

Ở Tây Nguyên có hai ngôi làng cùng được nhà văn Nguyên Ngọc lấy làm nguyên mẫu văn chương - ấy là làng Kông Hoa trong “Đất nước đứng lên” và làng Xô Man trong “Rừng xà nu”.

Làng Kông Hoa tức làng Stơr, nay thuộc xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai; làng Xô Man là làng Xốp Dùi, nay thuộc xã Xốp, huyện Đắk Glei, tỉnh Kon Tum. Còn “anh Núp” và “cụ Mết” thì chính là Anh hùng Núp và Anh hùng A Mét. 

“Làng Kông Hoa” xưa và nay

Làng Stơr bây giờ đã thay đổi quá nhiều. Cả làng chỉ còn dăm bảy căn nhà sàn nhưng đã lùi ra sau làm nhà bếp. Đủ các dạng nhà xây trải dọc con đường thảm nhựa xuyên làng. Cả nhà rông cũng đã được hiện đại hóa… Ngắm cảnh làng, cái cảm giác theo Anh hùng Núp “về làng” năm nào bỗng trỗi dậy trong tôi…

Dạo ấy Stơr còn nhiều nhà sàn lắm, mà là nhà sàn mái tranh. Nghe ông Núp về, cả làng kéo đến chật nhà rông. Một bếp lửa thật lớn được đốt lên. Dân làng quây quần bên ông Núp kể đủ thứ chuyện, nêu đủ thứ thắc mắc. Ông Núp ngồi lặng lẽ, đưa cặp mắt voi hiền từ nghe mọi người nói hết, sau đó mới nhỏ nhẹ lấy chuyện gần, chuyện xa rủ rỉ khuyên bảo. Vậy là tất cả mọi người đều xuôi, chẳng ai thắc mắc gì… Quả là một kiểu “dân vận” rất riêng của ông. Người ta bảo ông Núp từng sống ở thủ đô, ra cả thế giới mà vẫn không quên được nếp làng. Lần đầu tiên tôi đã được chứng kiến cái hồn cốt Bahnar trong ông hôm đó. Cũng bởi cái hồn cốt không thể từ được ấy mà sau khi nghỉ hưu ông đã đưa vợ về làng. Tỉnh xây cho ông một căn nhà được coi là khá hoàng tráng thời đó, nhưng chỉ ở được ít lâu ông bỏ, tự làm một căn nhà sàn mái tranh, vách nứa đúng kiểu xưa để ở. Lý do ông không chịu ở căn nhà xây kia là nó… không có chỗ cho ông đốt lửa. Rồi ông xin đất làm rẫy, định hòa mình trở lại với cuộc sống làng. Buồn là ý nguyện của ông đã không thực hiện được. Thời gian sau do đau ốm liên miên, ông phải trở lại Pleiku rồi ra đi vĩnh viễn mà không còn dịp trở lại làng…

Anh hùng Núp, vợ và con trai những ngày đầu giải phóng.

Làng Stơr bây giờ được dời về vùng đất mới sau giải phóng. “Làng Kông Hoa” xưa ở trên núi Kông Hoa, cách làng mới bây giờ chừng 3 km… Dấu tích làng cũ chỉ còn mỗi cây đa trước sân nhà rông xưa, nơi ông Núp đã phục “bắn Pháp chảy máu”. Thực ra thì đây cũng chỉ là một trong 9 “di tích” của làng Kông Hoa. Để tránh những cuộc càn quét liên miên của giặc Pháp, Kông Hoa đã phải trải qua 9 lần dời làng. Ông Núp kể rằng ngày ấy làng chỉ có hơn ba chục bếp; mỗi bếp 3 – 4 người. Cuộc sống rất đơn sơ, lạc hậu và hiểu biết về cách mạng cũng rất hạn chế. Song với niềm tin vào Đảng và Bok Hồ (Bác Hồ), họ theo Núp “làm theo lời Đảng mình, đứng lên để cho An Khê được độc lập” (An Khê tức thị xã An Khê bây giờ. Ngày ấy An Khê là nơi xa nhất đồng bào biết được, đồng nghĩa với khái niệm về đất nước).

Sau năm 1975 cùng với việc đưa làng xuống núi định canh định cư, để đền đáp tấm lòng của đồng bào với cách mạng, chính quyền đã cho khai hoang ruộng nước, thành lập tập đoàn, đưa cả máy cày về. Rồi hàng loạt dân kinh tế mới từ các tỉnh phía Bắc được đưa vào Tơ Tung. Sau này người ta mới thấy hóa ra sự tác động của văn minh từ mọi miền quê đối với cuộc sống của đồng bào mới là đích thực chứ không phải là số máy móc với “phương thức sản xuất” lạ lẫm kia… Chủ tịch UBND xã Tơ Tung Đinh Srâng cho hay: “Làng Stơr dù tỷ lệ hộ nghèo vẫn còn cao nhưng so với trước đây đã giảm rất nhiều. Bà con đang cố gắng đưa năng suất cây mía lên. Đặc biệt, thời gian gần đây xã đang đẩy mạnh phát triển mô hình du lịch cộng đồng”…

Đến làng Xô Man nghe hồn xưa bất khuất vọng về…

Xốp Dùi – Xô Man bây giờ đã mang gương mặt “hiện đại” với những ngôi nhà hình ống lô xô đủ hình đủ dạng. Mang gương mặt “hiện đại” nhưng làng vẫn nghèo, bởi thu nhập chỉ dựa vào củ sắn và hạt cà phê chè năm được năm mất.

“Xốp Dùi xưa ở Kông Lố, bên kia núi Xi Mông, cách trụ sở xã bây giờ chỉ chừng 3 cây số nhưng đường vào hiểm hóc lắm. Vả chăng làng cũ bây giờ cũng chẳng còn gì. Có chăng là một tấm bia ghi dấu “Làng kháng chiến” mới dựng…”, ông A Nghem, Chủ tịch Hội Cựu chiến binh xã Xốp gàn lại khi nghe tôi có ý định tìm vào làng cũ.

Còn nhớ năm 1984 khi mới bước vào nghề báo, tôi đã lầm lũi làm một chuyến công tác lên tận Đắk Glei. Một người bạn giáo viên hỏi: “Cậu có biết đất này có một cụ Mét không, chính là cụ Mết trong “Rừng xà nu ấy”?”. Và sự háo hức đã khiến tôi bỏ qua tất cả kế hoạch để tìm gặp cho được con người huyền thoại ấy… Gần một ngày trời, tôi đã nghe quên ăn bởi những câu chuyện quá hấp dẫn của ông…

Con cháu cụ A Mét ở làng Xốp Nghét, không còn ở làng Xốp Dùi.

Xốp Dùi thuở ấy chỉ gồm khoảng bốn chục nóc nhà biệt lập như một ốc đảo giữa đại ngàn. Nói đến biểu trưng cuộc sống khổ cực của họ có lẽ phải nói đến hạt muối. Để có muối, họ phải băng rừng xuống tận Quảng Nam đổi. Mỗi bếp chỉ được chia một chén nhỏ dùng cho cả năm, không ai dám bỏ vào thức ăn, chỉ thỉnh thoảng lấy ra vài hạt nhấm cho đỡ đói muối… Thế rồi thế giới quan cố hữu của họ bỗng vỡ òa khi Pháp đến đóng đồn ở Đắk Tả, xây ngục Đắk Glei. “Phải đánh Pháp, không có mai mốt Pháp vào làng ăn hết trâu bò. Chúng nó bụng đứa nào cũng to thế chắc phải ăn hết ba con bò mới no…”. Nhưng Pháp là con cháu Yàng, nhờ được Yàng cho đồng xu (đồng franc bằng kẽm) mà biết làm con diều sắt; làm ra súng bắn núi núi lở, đánh nó làm sao? Nghe tin Săm Brăm nhờ có nước xu mà đánh được Pháp, A Mét băng rừng sang Đắk Lắk tìm. Không gặp, ông trở về giả cách đi làm cu li cho Pháp để lấy đồng xu với niềm tin có nó, súng đạn Pháp sẽ không thể đụng đến… Thất bại trong các cuộc giao tranh, A Mét dần nhận ra Pháp chẳng phải là con cháu Yàng. Pháp có súng, có diều sắt nhưng vào rừng sâu thì mắt cũng như mù, ông cho dời làng vào núi Kông Lố tổ chức kháng chiến. Dựa vào thế hiểm trở, vào làng chỉ một lối độc đạo, A Mét cho đặt bẫy, gài chông phục kích Pháp… Hằng bao năm trời, quân Pháp chỉ vào làng được một lần, giết được một người già không kịp chạy lên núi cao. Không khuất phục được Xốp Dùi mà quân Pháp không biết bao lần bị đòn đau…

Từ lòng yêu nước sơ khai, tự phát đến lòng yêu nước giác ngộ, A Mét và dân làng Xốp Dùi đã trải qua một con đường mà với tôi vừa hiện thực vừa thật huyền ảo… Nghe tôi hoài niệm, ông A Nghem hào hứng: “Đúng vậy, và còn cả một thời chống Mỹ sau này nữa”. Theo ông thì làng Xô Man chính là Xốp Dùi những năm đánh Mỹ. Điều thú vị nữa là những nhân vật như Mai, Tnú, Dít… đều được nhà văn xây dựng trên những nguyên mẫu có thật: Mai chính là cô Y Lay, có điều không phải là vợ Tnú. Ông Tnú thì được giữ nguyên tên nhưng không phải đi “lực lượng” mà làm du kích tại làng. Dít cũng là nhân vật có thật nhưng không phải “chị Dít” mà là… ông A Dít làm du kích… Cứ ngỡ là nhân vật văn học hư cấu hẳn là xa lạ, chẳng ngờ lại sống thật trong lòng người Xốp Dùi đến vậy…

Mãi đến năm 2013, sau khi mất 13 năm ông A Mét mới được truy tặng Anh hùng. Đời tư của ông cũng rất lận đận. A Mét có 5 đứa con nhưng ông đã phải trải ba đời vợ. Tôi ngỏ ý muốn đến thăm các con cụ Mét ở làng xem họ sống thế nào. Ông A Nghem bảo: Họ nghèo lắm. Họ nghèo một phần vì học hành dang dở, chỉ tới được lớp 4, lớp 5 thì bỏ ngang để lấy vợ, lấy chồng…

Nào phải hổ phụ nào cũng sinh hổ tử… Biết là vậy mà tôi vẫn chạnh lòng. Con đường trở về bỗng dưng dài ra như vô tận… Ra tới lối rẽ vào ngục Đắk Glei, tôi dừng lại để chụp tấm ảnh vọng về cố hương cụ Mét. Nhìn những dải mây xám màu cổ tích đang nuốt dần Kông Lố, tôi như nghe trong gió tiếng của núi nước, tiếng của hồn những người xưa bất khuất vọng về…

Ngọc Tấn