Tượng nhà mồ trước nguy cơ biến mất

Tượng nhà mồ - nét văn hóa đặc trưng  của đồng bào Tây Nguyên, chỉ xuất hiện trong lễ bỏ mả - cuộc chia tay cuối cùng giữa người sống và người chết, để tiễn những linh hồn về thế giới ông bà. Ngày nay, tượng nhà mồ đang đứng trước nguy cơ biến mất bởi nạn săn đồ cổ, nạn đạo chích và đặc biệt, những nghệ nhân có tay nghề cao trong việc tạc tượng đang dần “về với bến nước ông bà”…

Triết lý tượng nhà mồ

Tập tục bỏ mả tồn tại ở một số cộng đồng dân tộc ít người, sống co cụm, mang tính cộng đồng cao như người Êđê, J'rai, M'nông… Họ quan niệm rằng: con người khi chết đi là bắt đầu một cuộc sống mới. Ở thế giới bên kia cũng giống cõi trần, cũng hỉ, nộ, ái, ố…, cũng có con vật, con người sum vầy sinh sống. Lúc sống ra sao, khi chết về đất cũng như vậy. Văn hóa tượng nhà mồ hình thành từ quan niệm đó. Lễ bỏ mả chính là "bữa tiệc" chia tay cuối cùng giữa hai cõi âm - dương, tượng gỗ chính là "kỷ vật" cuối cùng người sống tưởng nhớ và dành cho người chết. Tượng nhà mồ của người M'nông, J'rai… là một thế giới sinh động. Những bức tượng thường diễn tả những cảm xúc, tình cảm nhất định của con người, mô phỏng một quá trình mang triết lý nhân sinh như: sinh - lão - bệnh - tử.

Những ngôi mộ bằng bê tông đang dần thay thế tượng nhà mồ.

Lễ bỏ mả thường được tổ chức vào khoảng tháng 3. Trong lễ bỏ mả người ta đặt những tượng gỗ quanh mộ người chết, hàm ý để người chết không cô đơn, những bức tượng quanh mồ chính là "người ở lại cùng vui" với người chết.

Để có một lễ bỏ mả theo đúng phong tục truyền thống, người ta phải chuẩn bị rất lâu, tốn kém nhiều lễ vật cúng như: trâu bò, lợn, gà. Họ cúng cả người dưới mồ và cúng cả người đẽo tượng. Trong lễ bỏ mả, tùy theo điều kiện kinh tế từng gia chủ mà làm lễ to hoặc nhỏ. Tất nhiên, lễ to thì tượng nhà mồ nhiều, đẹp; còn lễ nhỏ thì tượng sẽ ít và đơn điệu hơn. Trong quần thể tượng nhà mồ có rất nhiều nhóm tượng, mỗi nhóm tượng mang những triết lý riêng: nhóm tượng người chống cằm với sắc mặt mếu máo, ý nghĩa là tiếc thương người đã khuất, luôn đứng nhìn theo người chết; nhóm tượng chó cõng khỉ trên đầu, đánh trống mang ý nghĩa tươi vui với hàm ý rằng, trong lễ bỏ mả có đông đủ người đến xem, vui đến nỗi những con vật như khỉ, chó mèo cũng cõng nhau đến xem; tượng chim công thể hiện sự thanh cao; nhóm tượng ngà voi thể hiện uy lực, giàu có…

Tượng nhà mồ vì thế mang nghĩ sâu xa là dù thế nào cũng phải làm cho người chết được vui. Vì lẽ đó, người đẽo tượng phải là người hiểu được cái "bụng" của người đã khuất, để gửi gắm vào bức tượng của mình qua từng nét đẽo gọt.

Nguy cơ biến mất

Ngày nay, có thể thấy tục đẽo tượng nhà mồ trong lễ bỏ mả của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên vẫn còn, nhưng không nhiều và phổ biến như xưa nữa. Thay vào đó, trong các lễ bỏ mả, ngày càng xuất hiện nhiều những ngôi mộ bằng xi măng, thay thế dần tượng nhà mồ.

Lý giải cho sự dần biến mất của tượng nhà mồ có thể thấy rằng: Thứ nhất, ngày nay gỗ không sẵn như trước kia. Gỗ dùng để đẽo tượng nhà mồ là loại cực bền, có sức chịu đựng mưa nắng hàng chục năm ngoài trời người ta mới dùng (đó thường là căm xe, cà chít, gỗ hương, và nhiều loại gỗ quý khác). Tuy nhiên, các loại gỗ quý này hiện không còn nhiều, không được khai thác tự do như xưa. Nếu tính theo giá trị gỗ trên thị trường hiện nay, để đẽo cho đủ bộ tượng theo truyền thống thì rất tốn kém. Thứ hai, những nghệ nhân thạo đẽo tượng đang dần bị lãng quên, phần vì họ đã lớn tuổi và dần “về với bến nước ông bà”, còn lớp trẻ thì không mấy mặn mà với công việc này; một vài người trẻ biết đẽo, nhưng không thể hiện được "cái bụng" của người chết như thế hệ cha ông.

“Muốn học tạc tượng ngoài sự khéo tay còn đòi hỏi cả sự đam mê và kiên trì. Muốn đẽo được bức tượng đẹp, người đẽo phải gửi gắm cả tâm tư tình cảm mình vào trong đó, mà lũ trẻ bây giờ không còn mặn mà với công việc tạc tượng nữa, nghề tạc tượng rồi cũng sẽ mai một thôi”- già Ay Bép, 70 tuổi, ở Bản Đôn, xã Krông Na, Buôn Đôn – nghệ nhân có thâm niên tạc tượng nhà mồ đã từng phải rầu rĩ khi nói về tương lai của tượng nhà mồ.

Trong những năm gần đây, tình trạng mua bán đồ cổ nổi lên khắp vùng đồng bào dân tộc Tây Nguyên, tượng nhà mồ không nằm ngoài quy luật đó. Với nhiều hình thức mua lại, sưu tầm, những người săn đồ cổ thường thuê người dân đi trộm, hoặc thu gom về bán lại. Tại quần thể tượng nhà mồ trong Vườn Quốc gia Yok Đôn, chỉ còn lác đác một vài bộ tượng công đậu ngà voi mới dựng lên của những người giàu có mới qua đời, nhưng được đổ bê tông chôn chân rất chắc.

Theo già Ay Bép, người dân phải làm như vậy, bởi cách đây không lâu, trong một đêm kẻ xấu đã vào khu nhà mồ này trộm một lúc mấy chục bức tượng mang đi đâu không ai biết. Có thể thấy, tượng nhà mồ đang bị “chảy máu”. Và người ta không dám làm tượng nhà mồ nữa, cũng bởi họ sợ rằng, một ngày nào đó quần thể tượng họ làm sẽ không cánh mà bay…

Lê Văn