Danh sĩ Thân Nhân Trung: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia”

 

Hình ảnh Bia tiến sĩ ở Văn miếu năm 1945.  Ảnh: T.L

Tuy nhà nghèo, cậu bé họ Thân vẫn cố gắng theo đuổi đèn sách mong có điều kiện giúp ích cho nước cho dân, được làm tôi của vị vua sáng. Song hàn sĩ Thân Nhân Trung đã không gặp may. Chậm thành đạt nên mãi đến năm 1469 dưới thời Vua Lê Thánh Tông ông mới đỗ Đại Khoa. Khi đã ngoài tuổi 50, Thân Nhân Trung mới ra làm quan, và ông đã tạo được những dấu ấn đậm đà cả Tâm và Tài. Thân Nhân Trung may mắn đã gặp vua Lê Thánh Tông, một đấng minh quân, tư trời cao siêu, anh minh quyết đoán, hùng tài đại lược, võ giỏi văn hay, rất chăm thánh học, cần mẫn trau dồi tri thức để chăn dân, trị quốc, lấy việc sùng Nho trọng đạo làm đầu, tìm tòi trân trọng hiền tài làm “chước tốt”. Thân Nhân Trung đã được Vua Lê trọng dụng, phong chức “Phó Đô Nguyên súy” trong Tao Đàn, nhà Vua thì giữ chức Đô Nguyên Súy.

Được sống, làm việc bên bậc Vua sáng, có quan hệ mật thiết, không phân biệt vua tôi, Thân Nhân Trung có được cơ hội phát huy tài  năng vốn có, ông đã nhận ra một điều vô cùng hệ trọng: Triều đại Lê Thánh Tông dù mới qua (12 năm) đã có nhiều thành tựu vĩ đại, nhưng thành tựu lớn nhất và là căn nguyên của mọi thành tựu chính là nhà vua đã nhất quán xác định cho mình chính sách “trọng đãi hiền tài”, tạo nên gương sáng trong lịch sử và nền văn hóa nước nhà.

Từ thực tiễn diễn ra trong lịch sử đương thời, Thân Nhân Trung đã có câu nói bất hủ: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia” khi viết bài ký Đề tên Tiến sĩ Khoa Nhâm Tuất niên hiệu Đại bảo thứ 3:

“Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh rồi lên cao, nguyên khí suy thì thế nước yếu rồi xuống thấp.

Bởi thế các Đức Thánh đế minh vương chẳng ai không lấy việc bồi dưỡng nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí làm việc đầu tiên.

Kẻ sĩ có mối quan hệ thật là quan trọng đối với sự phát triển của đất nước, vì thế cái ý tôn trọng thật là vô cùng, nên đã ban ân sủng bằng khoa danh, lại gia thêm bằng tước trật, ơn ban cho đã lớn, vẫn còn cho là chưa đủ, lại cho đề tên ở Tháp Nhạn, ban tự hiệu ở bảng Long Hổ, mở tiệc vui triều đình mừng được người tài, không cái gì không ở mức cao nhất.

Ngày nay Thánh Thượng cho rằng việc lớn lao đẹp đẽ tuy lừng lẫy vang dội một thời, nhưng lời khen bằng tiếng thơm chưa đủ để truyền lại vạn đời, cho nên dựng đá đề tên đặt ở Quốc Tử Giám khiến kẻ sĩ trông lên thấy hâm mộ, phấn khởi, cố gắng rèn luyện danh tiết, dốc sức giúp rập Hoàng gia.

Hãy đem tên họ những người đỗ trong khoa này mà kê lại. Những người đưa vào văn học, chính sự tô điểm cho cảnh thịnh trị, thanh bình vài chục năm trở lại đây được quốc gia tin dùng kể cũng nhiều vậy, nhưng trong số đó cũng có kẻ vì hối lộ mà hư hỏng, hoặc sa ngã vào cùng loại với bọn gian ác là vì bởi họ lúc sống chưa được nhìn tấm đá trinh bạch này thôi, giả sử hồi đó họ kịp nhìn thấy thì ắt hẳn lòng thiện sẽ tràn đầy, ý ác được ngăn chặn, đâu dám làm chuyện càn bậy.

Thế thì việc dựng tấm bia đã này lợi ích biết chừng nào, kẻ ác lấy đó làm răn, người thiện theo đó mà cố gắng. Làm sáng tỏ những điều đã qua, mở rộng dạy bảo cho hậu thế, một là để dài mãi tư chất danh tiết cho kẻ sĩ, hai là củng cố sự bền vững của quốc gia”.

Theo danh sĩ Thân Nhân Trung, với kẻ sĩ thì cái danh là một việc lớn, và phải là danh thực, nên trong bài ký Đề tên Tiến sĩ Khoa Đinh Mùi (1487) ông đã viết:

“Sẽ muôn thủa bất hủ vậy, thảng hoặc chỉ tu sức văn vẻ bên ngoài, đức hạnh thiếu thốn bên trong, điều thấy không bằng điều nghe, việc làm trái với điều học, hạnh kiểm sa sút, danh giáo nhuốc nhơ, chỉ tổ bôi nhọ tấm bia này mà thôi. Không phải cái ý triều đình hy vọng ở kẻ sĩ quân tử mà cũng không phải là điều kẻ sĩ quân tử tự đối đãi với mình vậy”.

Thân Nhân Trung đã sống như những điều mình đã viết, để lại tấm gương sáng cho đời sau, ông là người đã khai khoa cho vùng quê cha đất tổ; đã có 10 vị tiến sĩ qua các triều đại, đã có 4 cha con, ông cháu họ Thân đỗ đại khoa và cùng làm quan tại kinh đô Thăng Long.

“Hiền tài là nguyên khí quốc gia” – một lời văn bất hủ của Danh sĩ Thân Nhân Trung từ hơn nửa thiên niên kỷ trước vẫn còn giá trị lớn với chúng ta hôm may và mai sau.

Tân Nhân (st-bs)