Xung quanh chữ “lễ”

Cuối năm 2016, tại Hội thảo “Xây dựng môi trường văn hóa trường học” do Bộ GD-ĐT tổ chức, nhiều đại biểu đã có đề xuất xem xét lại khẩu hiệu: “Tiên học lễ, hậu học văn”.

Nhưng đợt ấy, chủ đề này không gây xôn xao như ý kiến của giáo sư Trần Ngọc Thêm về chữ “lễ” trong bản tham luận của ông tại Hội thảo giáo dục 2021 do Ủy ban Văn hóa - Giáo dục của Quốc hội tổ chức vừa rồi.

Khẩu hiệu trên xuất phát từ tư tưởng Khổng Tử (Ngũ thường), một trong 5 phẩm chất của một người quân tử: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Chữ lễ, chỉ đứng thứ ba. Trong phạm vi khẩu hiệu trên, chữ lễ như thông điệp căn bản của thầy lẫn trò - học (và dạy) làm người trước, kiến thức sau. Khẩu hiệu này đã theo suốt bao nhiêu thế hệ học trò.

Học sinh Trường THPT Lê Quý Đôn (TP. Buôn Ma Thuột). Ảnh: Nguyên Hoa

Tuy nhiên, theo biến chuyển của cuộc sống, mọi người đều nhận ra, trong môi trường giáo dục, chữ nào cũng quan trọng, “lễ” không thể tách rời “nhân”, “nghĩa”, “trí”, “tín” (và “văn”).  Thực tế, nhiều trường học, đặc biệt là các trường tư đã linh hoạt thay đổi khẩu hiệu. Trong văn bản 282 năm 2017 về việc đẩy mạnh xây dựng môi trường văn hóa trong trường học, Bộ GD-ĐT cũng đã đưa ra những định hướng khẩu hiệu đa dạng phù hợp với từng cấp học. Đó chính là một cách để tăng quyền chủ động và sáng tạo cho các cơ sở.

Thực ra bên tây cũng như ta, thông điệp các trường mỗi nơi mỗi khác. Còn nhớ có dịp tham quan Trường Đại học Washington (Mỹ), đứng trước ngôi trường đại học xếp thứ 17 trên 100 trường tốp đầu của thế giới, tôi cứ tủm tỉm cười xen ngạc nhiên khi khẩu hiệu truyền thống của trường này thật đơn giản: “Qua chân lý, giành lấy sức mạnh”.

Có lần tôi tò mò hỏi mấy đứa cháu chuyện khẩu hiệu của các trường tiểu học, trung học xứ sở cờ hoa thì nghe được rất nhiều khẩu hiệu dung dị, dễ hiểu, ý nghĩa: “Học, cống hiến và thành đạt", “Luôn nghĩ sẽ làm được, học hành chăm chỉ, trở thành thông minh và hãy tốt bụng", "Nghĩ kỹ và mở mang đầu óc, hãy kết nối, và giữ tinh thần cao thượng", "Học để tự học, cống hiến cho vùng, quốc gia và toàn cầu"...

Trong một buổi chiều mưa tại California (Mỹ), tôi cùng anh chị đi đón cháu. Ngay trước cổng trường, một người đàn ông đứng tuổi đang đứng phân làn giao thông cho học sinh. Trên tay ông ta là cái ô, thi thoảng ông còn mang ô đến che mưa cho vài cháu đến tận xe của bố mẹ để khỏi ướt. Tôi thật sự bất ngờ khi anh chị cho biết: “Ông ấy là hiệu trưởng. Rất nhiều ngày tan học ông ta ra cổng trường làm nhiệm vụ lẽ ra dành cho bảo vệ”.

Không phải ngẫu nhiên mà nhà văn hóa Phan Chu Trinh tặng quốc dân đồng bào lập ngôn quý báu: “chi bằng học”. Năm 1906, sau khi ở Nhật một thời gian, quan sát những chuyển biến thần kỳ trên nhiều mặt của xã hội Nhật Bản, nhất là tư tưởng thực học, học hành theo phương pháp khoa học hiện đại, Phan Chu Trinh nhận ra một yêu cầu cấp bách - yêu cầu phải thực học, việc học tập phải là đại chúng, thường xuyên với mọi thành phần trong xã hội. Chỉ một khi nền dân trí được nâng cao, thông qua việc học tập miệt mài, ưu việt thì mới mở được chìa khóa chấn hưng dân khí, tiệm cận đến văn minh nhân loại.

Vậy nên, chữ “lễ” chỉ là một trong nhiều chữ cần được coi trọng, bồi đắp trên tinh thần một nền giáo dục thực sự coi trọng việc thực học. Chính giáo sư Trần Ngọc Thêm cũng đã phải “nói lại cho rõ” bởi nhiều người hiểu lầm ý của ông, rằng giáo sư đề xuất bỏ cách nói "tiên học lễ" chứ không phải bỏ việc học “lễ”. Chuẩn mực giáo dục của con người xưa nay luôn luôn phải bao gồm hai vế là đức và tài, phẩm chất và năng lực, không thể bỏ mặt nào.

Phong Uyên