Tượng giữ làng của người Cơ Tu

Ngoài các phong tục, tập quán và các lễ hội gắn liền với tinh thần đoàn kết dân tộc, làng bản thì tộc người Cơ Tu sinh sống dọc dãy Trường Sơn hùng vĩ còn có phong tục làm tượng giữ làng mang đặc trưng rất riêng về bảo vệ làng và môi trường sống của cộng đồng làng.

Theo truyền thống, người Cơ Tu sống quây quần thành từng làng nhỏ. Làng của người Cơ Tu có chừng 30 - 40 nóc nhà, nhà này cách nhà kia 5 - 7 m, được xếp theo hình tròn, hình bầu dục, với chu vi chừng 1 km. Mỗi làng của người Cơ Tu có một ranh giới nhất định, tách biệt với các làng khác. Ranh giới giữa các làng thường là một khu rừng, cây cổ thụ, hay con suối lớn.

Làng thường hội tụ nhiều yếu tố như: có đất sản xuất, đất ở của từng hộ gia đình, đất làm kho thóc, máng nước, đất làm nghĩa địa, đất rừng chung để cả làng săn bắn, chăn nuôi gia súc, gia cầm, thu hái lâm sản, những khúc sông, con suối chảy qua làng. Mỗi làng đều có công trình công cộng là nhà Gươl (ngôi nhà làng truyền thống). Trong làng, có nhiều dòng họ cùng sinh sống, mỗi dòng họ có một sự tích, truyền thuyết và có tập quán kiêng cữ riêng liên quan đến dòng họ mình. Sự tích, câu chuyện cổ, truyền thuyết ấy có thể là một sự kiện đặc biệt trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng, đời sống của họ.

Tượng giữ làng của người Cơ Tu.

Xưa, mỗi làng Cơ Tu đều có một tên gọi riêng, có thể là tên gọi của người đứng ra lập làng, hoặc có thể đặt tên theo đặc điểm tự nhiên trong vùng. Quan hệ giữa các làng là bình đẳng với nhau, nhiều làng trong vùng còn kết nghĩa với nhau. Người Cơ Tu coi làng là khu dân cư tập trung phòng thủ kiên cố, rào kín xung quanh, có hào sâu, đặt bẫy, chông để bảo vệ làng trước thú dữ và sự xâm nhập từ bên ngoài. Mỗi làng chỉ có một số cổng ra vào nhất định, cổng chính án ngữ đường đi thường quay ra phía cửa rừng, được bảo vệ cẩn mật, bên cạnh đó còn đặt một tượng gỗ giữ làng. Theo quan niệm của người Cơ Tu, ngoài phòng thủ ra, việc rào làng và đặt tượng giữ làng còn nhằm mục đích ngăn con ma hay người chết xấu vào phá làng, lấy lúa, ngăn con sâu, con mối không phá lúa giống đã tỉa…, nói chung là ngăn cản những thế lực xấu theo tín ngưỡng dân gian của người Cơ Tu.

Theo ông Bh’ling Hạnh (70 tuổi, ở thôn Công Dồn, xã Zuôih, huyện Nam Giang, tỉnh Quảng Nam), tục rào làng và làm tượng giữ làng của đồng bào Cơ Tu thường được tổ chức vào tháng 10, tháng 11 dương lịch. Tuy nhiên, tùy theo từng làng mà việc rào làng và đặt tượng giữ làng được thực hiện hai hoặc ba năm một lần. Để tổ chức lễ rào làng và làm tượng giữ làng thì già làng sẽ tiến hành chọn ngày và được sự thống nhất của cộng đồng làng. Các thành viên được phân công vào rừng chặt các loại cây như gỗ, lồ ô, mây về làm cổng, làm tượng - công việc này thường dành cho đàn ông. Tượng được làm từ một thân cây rừng mọc rất nhiều ở vùng rừng núi, nơi người Cơ Tu sinh sống định cư, thể hiện trên khúc gỗ là một nhân vật đàn ông có chân, đôi tay liền vào thân. Gương mặt bức tượng này khá dữ, mắt trợn tròn, răng dữ tợn. Đây là tác phẩm nghệ thuật do chính tay người đàn ông Cơ Tu trong làng tạc bằng cái rìu, rựa đi rừng.

Trước khi tiến hành làm lễ rào làng và đặt tượng giữ làng, lễ vật mà người dân chuẩn bị bắt buộc phải có cua, cá và trứng gà luộc chín, tùy từng làng mà có số lượng khác nhau. Phụ nữ thường được phân công ra sông, suối bắt cua, cá và chuẩn bị các món ăn cúng thần linh và để cả làng ăn uống. Nếu trong làng có người lạ hoặc người ở làng khác đến chơi thì dân làng nhất định phải chờ cho khách ra khỏi làng và mọi thành viên trong làng mình tập trung đầy đủ thì mới rào. Bởi, nếu không chờ cho khách về thì khi rào làng xong họ sẽ không được ra khỏi cổng làng. Tất cả lối đi của làng từ đường đi rừng, đường đi rẫy, đường đi sang làng khác đều được làm cổng, xung quanh làng thì được bao bọc bằng dây lạt được chẻ từ cây nứa và treo thòng lọng. Các cổng phụ thì được làm đơn giản, riêng cổng chính thì được làm công phu hơn, được trang trí tượng giữ làng.

Trong lễ rào làng và đặt tượng giữ làng, già làng sẽ đứng tại cổng chính của làng và khấn mời thần linh chứng giám phù hộ cho dân làng được khỏe mạnh, làm ăn được mùa, không để con ma, con quỷ vào phá làng, gây ốm đau, bệnh tật và cái chết cho dân làng. Sau khi rào làng, và đặt tượng giữ làng, mọi thành viên trong làng không được ra ngoài và những người ngoài cũng không được vào làng vì làm vậy có thể mang những điều xấu, điều không may đến cho dân làng. Nếu vi phạm họ sẽ gặp những điều xấu hoặc sẽ bị phạt theo lệ làng.

Từ bao đời nay người Cơ Tu luôn tin vào các đấng siêu nhiên, các vị thần linh để cầu mong sự bảo hộ cho cuộc sống của họ luôn được yên lành, hạnh phúc, mùa màng tươi tốt. Tượng giữ làng dù đơn giản, nguyên liệu dễ tìm, lại được làm thủ công nhưng lại có ý nghĩa đặc biệt đối với mỗi người con của cộng đồng Cơ Tu. Ông Bh’ling Hạnh cho biết thêm, từ xa xưa truyền lại, tượng giữ làng không chỉ là tác phẩm trang trí thẩm mỹ của tổ tiên, ông bà Cơ Tu mà còn có khả năng dò xét, xua đuổi ma quỷ, biết ai trong làng có cái bụng xấu, cái tâm không trong sáng. Những người xấu nhìn vào bức tượng sẽ cảm thấy lo lắng, sợ hãi, cảm giác bất an. Tượng giữ làng được xem như một vị thần bảo vệ làng, là biểu tượng cho sức mạnh của làng, là biểu tượng thiêng liêng vững bền đã ăn sâu vào tiềm thức trong đời sống của bao thế hệ người Cơ Tu.

Nguyễn Văn Sơn